Ο Κικέρων ανακαλύπτει τον τάφο του Αρχιμήδη
ΧΧΙΙ. Ωστόσο, παρότι φοβόταν τόσο πολύ [ο Διονύσιος, τύραννος των Συρακουσών - σ.σ.] την απιστία των φίλων του, δεν θα επιθυμούσε τίποτα περισσότερο από το να έχει μερικούς πραγματικούς. Το αποδεικνύει κάτι που είπε για δύο Πυθαγόρειους, ένας εκ των οποίων είχε δεσμευτεί να αντικαταστήσει τον καταδικασμένο σε θάνατο από τον Διονύσιο σύντροφό του, και είχε προσέλθει στη φυλακή την καθορισμένη ημέρα: Ας ήταν θέλημα των Θεών, τους είπε, να είχα κι εγώ τη συντροφιά τέτοιων φίλων! 'Ηταν επομένως δυστυχισμένος που είχε στερηθεί τις φιλικές σχέσεις, τις χαρές της κοινωνίας και την γλυκύτητα μιας έντιμης οικειότητας, ειδικά αυτός, που ήταν μορφωμένος, καθώς από την παιδική ηλικία είχε εμβαπτιστεί στις καλές τέχνες, αγαπούσε τη μουσική και είχε μάλιστα γράψει και τραγωδίες! Μη με ρωτάτε αν ήταν καλές. Δεν έχει σημασία: επειδή οι ποιητές, περισσότερο ακόμη από οποιοδήποτε άλλο είδος συγγραφέα, είναι πάντα ενθουσιασμένοι με αυτό που κάνουν. Δεν έχω γνωρίσει ούτε έναν, ούτε καν τον φίλο μου τον Ακουίνιο, που να μην βρήκε τους στίχους του εξαιρετικούς, χώρια που δεν υπήρχε περίπτωση να μην πει:
Φίλε, εκτιμάς τα γραπτά σου
Αλλά έχουν και τα δικά μου τη δική τους αξία
Ας επιστρέψουμε στον Διονύσιο. 'Ηταν σαν να απαρνιόταν όλη την ευχαρίστηση μιας ευγενικής και φιλικής συντροφιάς· περνούσε τις μέρες του με ληστές, απατεώνες, Βαρβάρους· δεν πίστευε ότι θα μπορούσε να είναι φίλος κανενός ανθρώπου που να άξιζε να είναι ελεύθερος ή που το προσδοκούσε. Μπορεί κανείς να φανταστεί πιο φρικτή, πιο άθλια, πιο μισητή ζωή! Απαξιώ επομένως να τη συγκρίνω με τη ζωή ενός Πλάτωνα, ενός Αρχήτα, που ήταν ξακουστοί για τη σοφία, αλλά και την πολυμάθειά τους.
ΧΧΙΙΙ. Ας αρκεστούμε να τη συγκρίνουμε με τη ζωή ενός μάλλον αρκετά μυστηριώδους άνδρα, και συμπατριώτη του Διονύσιου, ο οποίος όμως έζησε πολύ αργότερα. Αναφέρομαι στον Αρχιμήδη, τον οποίο θέλω να βγάλω ξανά από τη σκόνη, εφόσον κάποτε τον είχα αναστάσει. Ενώ ήμουν ταμίας στη Σικελία, ήμουν περίεργος να μάθω για τον τάφο του στις Συρακούσες, όπου διαπίστωσα ότι ήταν ελάχιστα γνωστός, σε σημείο να λένε ότι δεν είχε απομείνει τίποτα που να τον θυμίζει· αλλά τον έψαξα τόσο προσεκτικά που τελικά τον ξέθαψα κάτω από βάτα και αγκάθια. Έκανα αυτήν την ανακάλυψη χάρη σε μερικούς στίχους, που ήξερα ότι ήταν χαραγμένοι στο μνημείο του, και οι οποίοι ανέφεραν την ύπαρξη μιας σφαίρας και ενός κυλίνδρου στο πάνω μέρος του. Έχοντας έτσι μεταφερθεί έξω από μία από τις πύλες των Συρακουσών, σε μια εξοχή γεμάτη τάφους, και κοιτώντας προς όλες τις κατευθύνσεις με προσοχή, ανακάλυψα σε μια μικρή στήλη που υψωνόταν πάνω από τους θάμνους, τον κύλινδρο και τη σφαίρα που έψαχνα. Είπα αμέσως στους Συρακούσιους που με συνόδευαν ότι επρόκειτο αναμφίβολα για το μνημείο του Αρχιμήδη. Πράγματι, με το που ήρθαν άνθρωποι για να κόψουν τους θάμνους με δρεπάνια και να μας ανοίξουν ένα πέρασμα, πλησιάσαμε τη στήλη και διαβάσαμε την επιγραφή στη βάση της. Μερικοί στίχοι ήταν ακόμη εν μέρει αναγνώσιμοι, ενώ οι υπόλοιποι είχαν σβιστεί με το καιρό. Και έτσι μία από τις επιφανέστερες πόλεις της Ελλάδας, που κάποτε γέννησε τόσους πολλούς σοφούς, θα αγνοούσε ακόμα πού βρίσκεται ο τάφος του πιο ευφυούς των πολιτών της, αν δεν είχε πάει κάποιος από τη μικρή πόλη του Αρπινίου να της το μάθει.
Αλλά ας επανέρθουμε στο θέμα μου. Ποιος είναι ο άνθρωπος που σχετίζεται, δεν λέω με τις Μούσες, αλλά με ανθρώπους με κάποια έφεση στην επιστήμη και τα γράμματα, ο οποίος δεν θα προτιμούσε να είναι στη θέση του μαθηματικού παρά του τυράννου; Αν σκεφτείτε ποια ήταν η ζωή τους, ο Αρχιμήδης, που ασχολείτο συνεχώς με χρήσιμες παρατηρήσεις και έρευνες, απολάμβανε ήσυχα την ικανοποίηση ευτυχισμένων ανακαλύψεων, την πιο εξαίσια τροφή του νου, ενώ ο Διονύσιος, συνεχώς απασχολημένος με δολοφονίες και εγκλήματα, πέρασε τις μέρες και τις νύχτες του μέσα σε μια αιώνια κατάσταση συναγερμού. Πως θα φαινόταν αν τον συγκρίναμε με έναν Δημόκριτο, έναν Πυθαγόρα, έναν Αναξαγόρα! Ποια βασίλεια, ποια πλούτη θα μπορούσαν να είναι αντάξια της γοητείας των μελετών τους; Αυτό που μπορεί να ευφραίνει περισσότερο τον άνθρωπο, μήπως δεν είναι αυτό που ανήκει στο ευγενέστερο μέρος του εαυτού του, και επομένως στη νοημοσύνη του;
Ιδού λοιπόν το είδος του αγαθού που πρέπει να επιδιώξουμε να απολαύσουμε για να είμαστε ευτυχισμένοι. Το πνευματικό αγαθό είναι όμως η αρετή. Αυτή είναι που θα μας κάνει ευτυχισμένους. Το έχω ξαναπεί, και αξίζει να το επαναλαμβάνουμε όσο γίνεται πιο συχνά, είναι η μόνη πηγή του ωραίου, του ειλικρινούς, του αρίστου, και με λίγα λόγια, της τέλειας ικανοποίησης. Εφόσον η ευτυχία συνίσταται στη διαιώνιση αυτής της ικανοποίησης, ας μην την ψάξουμε αλλού.
Marcus Tullius Cicero
Tusculanes - Liber Quintus
Μτφ. Σ.Σ. (από γαλλική μετάφραση)