Το βλέμμα του φωτογράφου Αντώνη Λαγκαδά μέσα από τις εικόνες του:
τοπία, μορφές και δρώμενα 1890-1916
από την Τόνια Νούσια
Φωτογραφίες απο το αρχείο του Αντώνη Λαγκαδά παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά σε αναδρομική ατομική έκθεση το 2012, στον εκθεσιακό χώρο Kasteli 1663, στον Πύργο της Σαντορίνης. Ο χώρος αυτός σταμάτησε να λειτουργεί απο το 2016.
ΤΗΝ ΑΝΟΙΞΗ του 1997, στο ερειπωμένο υπόγειο του οικογενειακού σπιτιού που βρίσκεται στην είσοδο του Καστελιού στον Πύργο της Σαντορίνης, ένα ξύλινο κιβώτιο προκάλεσε τη προσοχή μου. Ανοίγοντάς το, ανάμεσα σε ξεθωριασμένες εφημερίδες, προσεκτικά τοποθετημένα και στοιχισμένα, υπήρχαν κουτιά με φωτογραφικά αρνητικά σε γυάλινες πλάκες βρωμιούχου αργύρου. Έτσι, εντελώς τυχαία, ανασύρθηκε στην επιφάνεια το φωτογραφικό αρχείο του Αντώνη Λαγκαδά που παρέμενε θαμμένο για περίπου 80 χρόνια.
Τα αρνητικά, επιμελώς χρονολογημένα, καλύπτουν την περίοδο 1890 με 1916, όταν για άγνωστο λόγο, ο Λαγκαδάς διέκοψε τη συστηματική φωτογραφική του δραστηριότητα. Μαζί με τα 150 περίπου γυάλινα αρνητικά, βρέθηκαν διάφορες εκτυπώσεις σε χαρτί αλμπουμίνας, ημερολόγια, και προσωπική αλληλογραφία που βοήθησαν στην αξιολόγηση και ταξινόμηση του υλικού.
Οι εικόνες του αρχείου, αποτελούν από τεχνική και αισθητική άποψη, αντιπροσωπευτικά δείγματα της πρώιμης φωτογραφικής ματιάς, απεικονίζοντας σκηνές από τον αγροτικό και αστικό χώρο καθώς και γεγονότα ιστορικής σημασίας για την Ελλάδα. Το έργο του Αντώνη Λαγκαδά θεωρείται σημαντικό, όχι μόνο για την ιστορία της εξέλιξης της τέχνης της φωτογραφίας στην Ελλάδα, αλλά κυρίως, για την συμβολή του ως πηγή δεδομένων ανάλυσης της κοινωνικής και πολιτισμικής θέσης του ελληνικού χώρου εκείνη την εποχή.
Ο Αντώνης Λαγκαδάς γεννήθηκε το 1874 στον Πύργο της Σαντορίνης, όπου και έζησε τα πρώτα παιδικά και νεανικά του χρόνια. Αργότερα, εγκαταστάθηκε με τον πατέρα και τον αδελφό του στην Αθήνα, για να συνεχίσει τις σπουδές του, αφήνοντας στη Σαντορίνη τη μητέρα και τις τέσσερις αδελφές του. Η συχνή αλληλογραφία ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας, αποτέλεσε τη βασική πηγή για την ταξινόμηση του αρχειακού υλικού.
Η ενασχόληση του Λαγκαδά με τη φωτογραφία, ξεκινάει σε ηλικία 16 ετών το 1890 στην Αθήνα με τη στήριξη της Σοφίας Τρικούπη, η οποία του χάρισε και την πρώτη του φωτογραφική μηχανή. Τα επόμενα 25 χρόνια επιδόθηκε ερασιτεχνικά στη φωτογραφία παράλληλα με τη συγγραφή άρθρων και την έκδοση λογοτεχνικού περιοδικού. Ενήμερος για τις τεχνικές εξελίξεις και τις αισθητικές αντιλήψεις που επικρατούσαν στην Ευρώπη εκείνη την εποχή, ο Αντώνης Λαγκαδάς δίνει άλλη διάσταση στις εικόνες του: θαυμαστής του Βρετανού Peter Emerson, επηρεάζεται από τις απόψεις του για τη νατουραλιστική φωτογραφία, ενώ παράλληλα αναφέρεται στις σημειώσεις του και σε συνθέσεις των φωτογράφων που τους διακρίνει μια εικονογραφική προσέγγιση, ιδέες με τις οποίες πειραματίστηκε στις περιηγήσεις του ανά την ηπειρωτική Ελλάδα.
Ο ανήσυχος και φιλομαθής χαρακτήρας του, τον οδηγεί στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, προκειμένου να εργαστεί στην εταιρεία «Χωρέμη-Μπενάκη», όπου σύντομα εξελίχθηκε στον βαθμό του Γενικού Διευθυντή. Το 1910 επιστρέφει στην Αθήνα συνεχίζοντας να εργάζεται στις επιχειρήσεις Μπενάκη. Αργότερα διετέλεσε Γενικός Γραμματέας του Δήμου Αθηναίων και Διευθυντής του Α' Νεκροταφείου στην Αθήνα. Όταν συνταξιοδοτήθηκε, επέστρεψε στη Σαντορίνη, όπου έμεινε μέχρι τον θάνατό του το 1961.
Η περίοδος της ζωής του στην Αίγυπτο, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της σχέσης του με τη φωτογραφία. Ήρθε σε επαφή με Δυτικοευρωπαίους και Αμερικανούς φωτογράφους που ταξίδευαν στη Μεσόγειο σε αναζήτηση τοπίων αρχαιολογικού και αισθητικού ενδιαφέροντος. Η Αίγυπτος μαζί με την Ελλάδα και τους Αγίους Τόπους αποτελούσαν βασικό προορισμό αυτών των φωτογράφων -περιηγητών, οι οποίοι συνέβαλαν καθοριστικά στην ανάπτυξη της τεχνικής αλλά και της αισθητικής της φωτογραφίας.
Στις φωτογραφίες τοπίων εκείνης της εποχής απουσιάζει η ανθρώπινη παρουσία, αλλά στις συνθέσεις του Αντώνη Λαγκαδά συμπεριλαμβάνονται φιγούρες τοποθετημένες με σκηνογραφικό τρόπο ως σημείο αναφοράς ή έτσι ώστε να επιβάλλεται νέα σημασιολογική ερμηνεία. Το φως, η σκιά και η θέση λήψης, καθορίζουν τη σύνθεση της εικόνας. Η επίδραση από το εικονογραφικό κίνημα και συγκεκριμένα τον Camille Silvy είναι προφανής, καθώς ο φακός συλλαμβάνει και την παραμικρή λεπτομέρεια, παραπέμποντας σε πίνακες Αγγλικού τοπίου της εποχής.
Η επιρροή από διαφορετικά πρότυπα, παρατηρείται στις εικόνες του Λαγκαδά και μετά το 1903. Την εποχή εκείνη, οι φωτογράφοι στην Ελλάδα απεικονίζουν την "πραγματικότητα", με φωτογραφίες από στατικά τοπία ή ανέκφραστες προσωπογραφίες σε κλειστούς χώρους ή υπαίθρια στούντιο. Ο Αντώνης Λαγκαδάς, συνδυάζει και τις δύο τάσεις στην ίδια λήψη: οι μορφές στέκουν σε φυσικό χώρο με απελευθερωμένη την έκφραση από την ανησυχία του στησίματος. Η δημιουργία εικόνας γίνεται πιο σημαντική από την αποτύπωση τοπίων και προσώπων ή την απλή καταγραφή γεγονότων.
Οι προσωπογραφίες ή ολόσωμες συνθέσεις, αν και ακολουθούν τα στησίματα της εποχής, διαφέρουν στη σύνθεση και την επιλογή του περιβάλλοντος. Τα πρόσωπα ποζάρουν στον φυσικό τους χώρο. Γιά παράδειγμα η εικόνα που ακολουθεί παρουσιάζει μιά ασυνήθιστη σύνθεση για την εποχή, το ζευγάρι των νεονύμφων να φωτογραφίζεται σε φυσικό χώρο και μάλιστα στο υπνοδωμάτιο τους.
Η παγιωμένη αντίληψη για τη θέση της γυναίκας εκείνη την εποχή, ανατρέπεται μέσα από τον φωτογραφικό φακό του Αντώνη Λαγκαδά. Γυναικείες φιγούρες αποτελούν κύριο θέμα στις συνθέσεις του, σε αντίθεση με τη συνήθεια της εποχής να έχουν δευτερεύοντα ρόλο στο στήσιμο, συνοδεύοντας συζύγους και παιδιά. Τα γυναικεία πρόσωπα, αντίθετα με τις συνηθισμένες λήψεις της εποχής, καταδεικνύουν μια ψυχολογική αμεσότητα με τον φακό και μια ένταση που είναι αδιαμφισβήτητα μοντέρνα. Κοιτούν με τόλμη κατευθείαν τον φακό, ενώ σύμφωνα με τα ήθη της εποχής, επιβάλλεται να χαμηλώνουν το βλέμμα.
Παρόλο που στόχος αυτών των εικόνων είναι η καταγραφή γεγονότων, εν τούτοις γίνεται εμφανής η σκηνοθετική παρέμβαση του φωτογράφου. Γοητευμένος με τις τεχνικές δυνατότητες του μέσου, δεν περιοριζόταν στην απλή έκθεση του αρνητικού, αλλά πειραματιζόταν ταυτόχρονα με πολλαπλό χρόνο.
Πρωτοποριακός για την εποχή του, ξεπερνούσε τα όρια της φωτογραφικής διαδικασίας επεμβαίνοντας πάνω στο πρωτότυπο αρνητικό με σκοπό να αποδώσει στη φωτογραφία νέα σημασία ή ερμηνεία. Για παράδειγμα, το πορτραίτο των γονιών του που ακολουθεί επιδέχεται πολλαπλές ερμηνείες.
Με τα ταξείδια και τις επαγγελματικές του υποχρεώσεις ο Λαγκαδάς είχε την ευκαιρία να αποτυπώσει αξιοσημείωτα δρώμενα από τη δημόσια ζωή. Γνωστή είναι η σειρά εικόνων στην Αθήνα απο την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων.
Η Τόνια Νούσια είναι αρχιτέκτων με εξειδίκευση στην προστασία του πολιτισμικού τοπίου, αν. καθηγήτρια πολεοδομίας και αστικού σχεδιασμού στο London South Bank University όπου και διευθύνει τα μεταπτυχιακά προγράμματα πολεοδομίας και τουρισμού.