Στη Γαλλία αυτό τον καιρό έγινε μια μεγάλη έρευνα (από το Ίδρυμα Ζαν Ζωρές και το Conspiracy Watch) που έδειξε ότι όσοι ενημερώνονται περισσότερο από τα social media είναι πιο εκτεθειμένοι στη συνωμοσιολογία από τους αναγνώστες των εφημερίδων και όσους βλέπουν ειδήσεις στην τηλεόραση.
Το θέμα είναι σοβαρό γιατί εμπλέκει διαφορετικές ηλικίες, μορφωτικά και ταξικά προφίλ. Νεότεροι άνδρες και με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο καταναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες πληροφορίας στους συνωμοσιολογικούς ιστότοπους και στις αντίστοιχες σελίδες του Facebook.
Οι μεγαλύτεροι και πιο μορφωμένοι κρατούν ακόμα αποστάσεις. Αυτά περίπου λέει η έρευνα των Γάλλων, η οποία πιστεύω ότι φωτίζει αντίστοιχες τάσεις στην ελληνική αγορά της πληροφορίας.
Συχνά υποτιμούμε αυτές τις πλάγιες διαστάσεις και στεκόμαστε, μαρμαρωμένοι, στους παραδοσιακούς δείκτες της πολιτικής και θεσμικής κρίσης. Κάνουμε λάθος.
Η συνωμοσιολογική σφαίρα επεκτείνεται και έχει γίνει ένας ιός σαν τους αδυσώπητους ιούς στις ταινίες καταστροφής. Μια καθημερινή δοσολογία συνωμοσιολογικών fake news δεν είναι ανώδυνη συνήθεια. Ως αισθητική απόλαυση, μπορεί να συναρπάζει τον θεατή των σειρών του Netflix (άφθονα τα δείγματα εκεί).
Δεν είναι τυχαίο ότι το συνωμοσιολογικό «μπουμ» συνυπάρχει με τον κλονισμό της παραδοσιακής πολιτικής.
Όμως οι άνθρωποι που υπερκαταναλώνουν συνωμοσιολογικές τροφές γίνονται μνησίκακοι και τοξικοί. Το σύνδρομο της παντογνωσίας του αδαούς αναπτύσσεται μαζί με την περιφρόνηση στους πραγματικούς επιστήμονες, το μίσος για τους διανοούμενους και την ισοπεδωτική αντιμετώπιση όλου του πολιτικού κόσμου ως σάπιου.
Άνθρωποι της γενιάς μου και γενικά φορείς των προ-ψηφιακών αναμνήσεων έχουν την τάση να πιάνονται από αυτές τις εκτροπές της ενημέρωσης, αναπολώντας τα κλασικά κανάλια της ενημέρωσης. Πώς, όμως, να παραβλέψουμε το γεγονός ότι τα μεγάλα συνωμοσιολογικά κύματα στην Ιστορία δεν περίμεναν τα social media για να υπάρξουν;
Γύρω στο 1900 στη Γαλλία στήθηκε μια μαζική αγορά αντι-εβραϊκής φήμης και τερατολογίας, τη δεκαετία του '30 στην Ελλάδα άνθησε η αντι-προσφυγική δαιμονολογία, που στεγαζόταν μάλιστα σε ευυπόληπτες συντηρητικές εφημερίδες, στην Αμερική του '50 οι αριστεροί εμφανίζονταν ως ισοδύναμα των εξωγήινων τεράτων.
Εδώ και χρόνια, στην ελληνική φασιστο-σφαίρα διακινούνται, με μεγαλύτερη ή μικρότερη επιτυχία, εξαιρετικά δείγματα συνωμοσιολογικού παραληρήματος.
Έτσι, έχουμε διαβάσει (πολύ πριν από τα social media εννοείται) ότι ο Ισραηλινός στρατηγός Μοσέ Νταγιάν επόπτευε και συντόνιζε την εξέγερση στο Πολυτεχνείο του '73 από κάποιο γιοτ, ότι τα sms των αναρχικών τον Δεκέμβρη του 2008 στάλθηκαν από δυτικές υπηρεσίες που ήθελαν να ανατρέψουν την κυβέρνηση Καραμανλή και, βέβαια, ότι η ηγεσία της ελληνικής τρομοκρατίας πηγαινοερχόταν στο Καστρί του Ανδρέα Παπανδρέου.
Αυτά, φυσικά, δεν είναι τίποτα μπροστά στους παγκόσμιους συνωμοσιολογικούς ιστούς και στους δικούς τους χάρτες γεγονότων και εξηγήσεων.
Υπάρχουν, πάντως, σοβαρά ερωτήματα και με αυτή την έρευνα στη Γαλλία, όπως και με τα δικά μας δείγματα. Είμαστε βέβαιοι ότι ο καταναλωτής πιστεύει στα συγκεκριμένα προϊόντα; Ποιος μας διαβεβαιώνει πως η προτίμηση στις αλλόκοτες συνωμοσιολογικές κατασκευές δεν είναι απλώς έξοδος από την ανία, τον προβλέψιμο χαρακτήρα και τη ρηχότητα της πιο «επίσημης» ενημέρωσης; Πού σταματάει ο πειραματισμός με το τρελό ανέκδοτο και ο επικίνδυνος προσηλυτισμός στην ηλιθιότητα; Ποια είναι τα όρια ανάμεσα σε μια σχετικά ανώδυνη, μεταμοντέρνα δεισιδαιμονία και στις αντιδημοκρατικές φαντασιώσεις;
Προφανώς, η συνωμοσιολογία είναι μια μορφή αναδιπλασιασμού της πραγματικότητας. Στα συνηθισμένα γεγονότα διπλωματικών, πολιτικών ή οικονομικών εντάσεων προσθέτει κάτι απίθανο ή αναπάντεχο. Και, βέβαια, επιμένει ότι ο κόσμος μας είναι απλώς το θέατρο αόρατων δυνάμεων που στόχο έχουν να μας εξουσιάσουν.
Αυτό ακριβώς το μοτίβο διαχέεται στα social media με ταχύτητες άγνωστες στο παρελθόν. Ενώ το ζήτημα δεν είναι καθόλου καινούργιο, η ικανότητα μετάδοσης του ιού αλλάζει με θεαματικό τρόπο από την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα και μετά.
Η κλίμακα της συνωμοσιολογίας και ιδίως ο συντονισμός των σχετικών δημοσιευμάτων και «αποδείξεων» δεν έχει προηγούμενο. Και δεν είναι τυχαίο ότι το συνωμοσιολογικό «μπουμ» συνυπάρχει με τον κλονισμό της παραδοσιακής πολιτικής.
Αν υποθέσουμε ότι στη λαϊκιστική πολιτική αγορά περισσεύουν οι πωλητές θαυμάτων και μαγικών αφεψημάτων, κάτι αντίστοιχο προσφέρει η συνωμοσιολογική σφαίρα: θαυμαστά και τερατώδη σημεία που προαναγγέλλουν το τέλος του κόσμου μας ή τη σωτηρία των Ελλήνων.
Σε αυτό το τελευταίο, στην ιδέα της δικής μας σωτηρίας εν μέσω χαλασμών, είμαστε μάλλον πιο κοντά σε Αμερικανούς ευαγγελιστές παρά σε Γάλλους αντισημίτες.
Χωρίς αντίβαρα ενημερωτικά και αντίπαλα παραδείγματα λόγου και σκέψης, όλο αυτό μπορεί να γίνει κάτι χειρότερο από μια χρηματοπιστωτική κρίση. Γι' αυτό και πρέπει να μας καίει η τοξική λάσπη των social media. Γιατί είναι το γήπεδο των επόμενων κι αυτών που θα έλθουν μετά.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO