Από τη Σιβηρία μέχρι την Αμαζονία κι από τη Γροιλανδία μέχρι την υποσαχάρια Αφρική, το φετινό καλοκαίρι ήτανε πραγματικά καυτό. Χιλιάδες εκτάρια δασικών εκτάσεων γίνανε στάχτη, οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα κατέρριψαν πέρσι νέο ρεκόρ με 45,1 δισ. τόνους (στοιχεία Global Carbon Project), οι πάγοι στις πολικές περιοχές συρρικνώνονται δραματικά – το τελευταίο έχει ξανασυμβεί, διαβάζω, στο παρελθόν αλλά τότε δεν υπήρχαμε οι Homo sapiens. Οικοσυστήματα χιλιετιών απειλούνται, η κλιματική αλλαγή ανεβάζει ταχύτητες, το αποκαλυπτικό σενάριο που πιστεύαμε ότι αφορούσε κάποιες επόμενες γενιές ξετυλίγεται ήδη μπροστά μας.
Δεν μιλάμε πια για κάποιον «φυσικό κύκλο». Οι πυρκαγιές που κατακαίνε τους πνεύμονες του πλανήτη –όχι τόσο με την έννοια της παραγωγής οξυγόνου όσο της απορρόφησης CO2 και φυσικά της συντήρησης μιας μοναδικής βιοποικιλότητας– ήταν φέτος πρωτοφανείς σε ένταση και έκταση, με τις περισσότερες στην τροπική ζώνη να μπαίνουν από ανθρώπινο χέρι, ειδικά σε περιοχές με υψηλό οικονομικό και επενδυτικό ενδιαφέρον.
Μεγαλόσχημοι ηγέτες όπως ο Ντόναλντ Τραμπ των ΗΠΑ και ο Ζαΐρ Μπολσονάρου της Βραζιλίας όχι μόνο δεν συγκινούνται αλλά αποκαλούν «μύθευμα» την υπερθέρμανση του πλανήτη, «όνειρα κι ανεμόμυλους» τις οικολογικές ανησυχίες, ομνύοντας στην ανάπτυξη με κάθε κόστος. Λογικό – αμφότεροι φέρονται να χρηματοδοτούνται από μεγαλοεπιχειρηματίες με οικονομικά συμφέροντα στην Αμαζονία, συμφέροντα αδίστακτα: Η οργάνωση Global Witness που είχε καταγράψει 448 δολοφονίες ακτιβιστών στη Βραζιλία μεταξύ 2002-2013, ανακήρυξε το 2015 ως την «πιο αιματοβαμμένη χρονιά» διεθνώς με 185 τέτοιους βίαιους θανάτους παγκοσμίως. Προχτές μόλις εξάλλου (27/8) δολοφονήθηκε άλλος ένας γνωστός οικολόγος ακτιβιστής (ο Χ.Σ. Ροντρίγκες) σε προστατευόμενη περιοχή του Αμαζονίου. Σωστός πόλεμος.
Όσο χρήμα κι αν διατεθεί σε αναδασώσεις, μέτρα προστασίας και τεχνολογίες «πράσινες», όσο το κυρίαρχο πολιτικοοικονομικό μοντέλο εμμένει στα ιδεολογήματα της ατέρμονης υπερκατανάλωσης, της αναπτυξιολαγνείας και του μέγιστου δυνατού κέρδους απομυζώντας κάθε φυσικό πόρο, τίποτε αισιόδοξο δεν προμηνύεται.
Ανυπολόγιστη περιβαλλοντική ζημιά προκαλεί επίσης η αποψίλωση δασών για τη δημιουργία νέων καλλιεργήσιμων εκτάσεων (κυρίως για προϊόντα που θα εξαχθούν στις πλούσιες χώρες) καθώς επίσης η φρενήρης αναζήτηση διαμαντιών, ουρανίου, χαλκού, κοβάλτιου και άλλων πολύτιμων για την τεχνολογία κινητών και Η/Υ μεταλλευμάτων από αμερικανικές, ευρωπαϊκές και κινεζικές πολυεθνικές στην τροπική Αφρική. Η παγωμένη Γροιλανδία πάλι διαμάντια δεν έχει, είναι όμως από τις πλέον ανεκμετάλλευτες περιοχές στην υδρόγειο ενώ διαθέτει τεράστια αποθέματα γλυκού νερού, το χρυσάφι του μέλλοντος γι΄αυτό και «γυαλίζει» στον Τραμπ. (Οι ΗΠΑ έχουν βέβαια εγκαταστήσει εκεί ήδη από τον Β' Παγκόσμιο στρατιωτικές βάσεις κι έχουν αδειάσει κάμποσα τοξικά απόβλητα.)
Δεν είναι, εντούτοις, μόνο τα δέντρα. Μαζί τους οδεύουν στην εξαφάνιση πλήθος ζώα και φυτά, ανάμεσα στα τελευταία και πολλά με μοναδικές θεραπευτικές ιδιότητες. Το χειρότερο, τίποτε δεν εγγυάται ότι δεν θα έχουμε του χρόνου –και του παραχρόνου– τα ίδια και χειρότερα σκηνικά, με την κατάσταση να γίνεται πλέον μη αναστρέψιμη γιατί πότε να προλάβει κι αυτή η έρμη η φύση να αναρρώσει; Μια φύση που επιπλέον πνίγεται στο χημικό απόβλητο και το πλαστικό σκουπίδι που καταφέραμε να σπείρουμε από τα Ιμαλάια μέχρι τον βυθό του Ειρηνικού. Πρόσφατη έρευνα Αυστραλών επιστημόνων προειδοποιεί ότι αν συνεχίσουμε το ίδιο βιολί, σε τρεις δεκαετίες θα σημάνει η αντίστροφη μέτρηση για το είδος μας. Αυτό είναι εξάλλου που καταρχήν απειλείται – η «τρίτη πέτρα από τον ήλιο» που μας φιλοξενεί έχει ως γνωστό επιβιώσει πολύ χειρότερων καταστροφών.
Χρεοκόπησε άραγε η οικολογία ως όραμα; Αποφάσισε η ανθρωπότητα να αυτοκτονήσει ομαδικώς; Όχι ακριβώς. Οι ισχυροί του πλανήτη είναι πράγματι τόσο αδίστακτοι όσο ήταν πάντα και δυστυχώς οι γηγενείς του μεγάλου δάσους της βροχής δεν διαθέτουν τα μέσα και τις έξτρα δεξιότητες των ιθαγενών του πλανήτη Πανδώρα στην ταινία Avatar ώστε να αντιπαρατεθούν σε μαφίες, παραστρατιωτικές συμμορίες, εκσκαφείς και μπουλντόζες. Ειδικά βέβαια στην περίπτωση του Αμαζονίου, ίσως επειδή ένα φλεγόμενο τροπικό δάσος αγγίζει περισσότερο το θυμικό, υπήρξε έντονη κατακραυγή παγκόσμια. Οργανώθηκαν πολλές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας, διάφοροι διάσημοι ευαισθητοποιήθηκαν, ο Κριστιάνο Ρονάλντο δώρισε, διαβάζω, 44 εκ. Ευρώ και τρία πυροσβεστικά αεροπλάνα –ποσό υπερδιπλάσιο από αυτό που πρόσφερε για την αντιμετώπιση των πυρκαγιών στον Αμαζόνιο η πρόσφατη σύνοδος των G7–, ο Λεονάρντο Ντι Κάπριο, συνιδρυτής της Earth Alliance, πρόσφερε 5 εκ., η ιστοσελίδα Pornhub ανακοίνωσε ότι θα φυτεύει, λέει, ένα δέντρο για κάθε εκατό τσόντες που βλέπεις. Αν είναι βέβαια να «ρέψεις», καλύτερα να το φυτέψεις μόνος σου!
Το πρόβλημα άλλωστε δεν είναι μόνο τα χρήματα – ή μήπως εντέλει είναι αυτό ακριβώς; Ο «ελέφαντας στο δωμάτιο» είναι πως όσο χρήμα κι αν διατεθεί σε αναδασώσεις, μέτρα προστασίας και τεχνολογίες «πράσινες», όσο το κυρίαρχο πολιτικοοικονομικό μοντέλο εμμένει στα ιδεολογήματα της ατέρμονης υπερκατανάλωσης, της αναπτυξιολαγνείας και του μέγιστου δυνατού κέρδους απομυζώντας κάθε φυσικό πόρο, τίποτε αισιόδοξο δεν προμηνύεται. Όσο οι πλούσιες χώρες μπορούν να «αγοράζουν» ποσοστά εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου από τις φτωχότερες ώστε να μην υστερήσουν σε ρύπανση – τα αυστηρά οικολογικά στάνταρ που θέτουν κάποιες εξ αυτών απλώς μεταμορφώνουν το πρόβλημα σε λογιστικό, μεταθέτοντάς το σε επίπεδο ατομικής ευθύνης. Όσο περιβαλλοντοκτόνα προϊόντα όπως το φοινικέλαιο, η σόγια και το βοδινό κρέας (και γάλα) βρίσκονται σε πρώτη ζήτηση, όχι λόγω κάποιας αδήριτης διατροφικής ανάγκης που υπαγορεύει μαζικά την τακτική τους κατανάλωση αλλά επειδή τα πριμοδοτεί σφόδρα το διεθνές μάρκετινγκ, κανένα περιβαλλοντικό μέτρο δεν μπορεί να είναι βιώσιμο μακροπρόθεσμα.
Φταίει λοιπόν ο καπιταλισμός που ολοένα αγριεύει; Μήπως κι ο εφαρμοσμένος σοσιαλισμός δεν αντιμετώπισε επίσης το φυσικό περιβάλλον σαν πεδίο κατάκτησης, προβαίνοντας σε ακόμα χειρότερα οικολογικά εγκλήματα (όπως η αποστράγγιση του 80% της λίμνης Αράλης) καθώς δεν υπήρχε κι αντίλογος;
Κάποιοι ενοχοποιούν την ίδια την ανθρώπινη φύση. Είχαμε πράγματι οδηγήσει σε εξαφάνιση αρκετά ζώα και φυτά προτού ακόμα χτίσουμε τις πρώτες οργανωμένες πόλεις στη Μεσοποταμία. Η αρχαιολογική σκαπάνη αποκάλυψε πως προνεωτερικοί πολιτισμοί όπως της κεντρικής Αμερικής, της κοιλάδας του Ινδού ή της Νήσου του Πάσχα εκμεταλλεύτηκαν επίσης μέχρις εξάντλησης το περιβάλλον τους, οδηγούμενοι έτσι νομοτελειακά στην παρακμή. Ίσως ο απωλεσθείς παράδεισος της Βίβλου αλλά και των ιερών βιβλίων άλλων θρησκευτικών δογμάτων να είναι μια τέτοιου είδους εγγραφή στο συλλογικό υποσυνείδητο.
«Εσείς οι άνθρωποι, αντίθετα από τα υπόλοιπα έμβια όντα, δεν κοιτάτε να προσαρμοστείτε στο περιβάλλον σας αλλά να προσαρμόσετε αυτό σε σας... απομυζάτε τους πόρους μια περιοχής και μετακινείστε σε μια άλλη για να κάνετε το ίδιο... το μόνο άλλο είδος που συμπεριφέρεται έτσι είναι οι ιοί!» έλεγε ο πράκτορας Σμιθ στον Νίο στο πρώτο Matrix: Και ναι, έχει διατυπωθεί κι αυτή η κάπως new age μεν, όχι όμως εντελώς αδικαιολόγητη άποψη, πως δηλαδή συμπεριφερόμαστε στη φύση σαν μολυσματικός ιός κι ότι η ίδια η Γη, ούσα ένας ενιαίος ζωντανός οργανισμός, όπως πρεσβεύει ο Τζέιμς Λάβλοκ, κάποια στιγμή θα μας αποβάλει.
Υπάρχει, εντούτοις, μια ειδοποιός διαφορά. Το σημερινό σύστημα είναι παγκοσμιοποιημένο, ομογενοποιημένο και με πολύ μεγαλύτερες τεχνολογικές και επιχειρησιακές δυνατότητες από ποτέ στην ιστορία. Αν αφεθεί ανεξέλεγκτο, μπορεί άνετα να κάνει μέσα σε μια δεκαετία τη ζημιά που άλλοτε θα έπαιρνε έναν αιώνα. Ο Αμερικανός φυσικός Γκέραρντ Κίτσεν Ο'Νιλ, πρωτοπόρος στην έρευνα για τις διαστημικές αποικίες, είχε από τη δεκαετία του '70 διαγνώσει ότι η απεριόριστη ανάπτυξη σε έναν πλανήτη με περιορισμένες πηγές ενέργειας είναι απλώς αδύνατη. Επιπλέον, η τεχνολογία μας δεν είναι αρκετά προηγμένη ώστε να μας βρει κάποιο άλλο σπίτι αν ο δικός μας «κλατάρει» μέσα στον 21ο αιώνα, όπως προβλέπουν πολλά σενάρια. Ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι αυτό επιτευχθεί, εννοείται ότι την προτεραιότητα αν όχι την αποκλειστικότητα θα έχει η ελίτ, όπως στην ταινία Elysium. Εάν μάλιστα κουβαλά και τότε τα ίδια μυαλά, το μέλλον μιας «Γης ΙΙ» θα είναι εξαρχής υποθηκευμένο!
Γεγονός πάντως είναι πως ναι, αυτό που συμβαίνει είναι απόρροια μιας συγκεκριμένης ιδεολογικής επιλογής, με περισσότερα μάλιστα χαρακτηριστικά «αίρεσης» από εκείνα που καταλογίζει σε όσους την αμφισβητούν. Ας μην «ντρεπόμαστε» να την αποκαλούμε επώνυμα κι ας δώσουμε βάση στις συνετές εκείνες φωνές που επιμένουν ότι η μόνη πραγματικά βιώσιμη ανάπτυξη είναι η αποανάπτυξη. Που δεν σημαίνει βέβαια να επιστρέψουμε στα σπήλαια, όπως διακηρύττουν οι πρωτογονιστές, αλλά να μάθουμε να ζούμε καλύτερα με λιγότερα και δικαιότερα μοιρασμένα. Ίσως κιόλας ανακαλύψουμε στην πορεία ότι τελικά δεν ήταν τόσο ακατόρθωτο.
Μπορούν τα κινήματα και η κοινωνία των πολιτών να αντιστρέψουν αυτή την εξέλιξη; Είναι άραγε εφικτό λιώνοντας τα μέταλλα (της υπερανάπτυξης) να φτιάξουμε τα δόρατα της επανάστασης, όπως αξίωνε προ ημερών η ακτιβίστρια καπετάνισσα Πία Κλεμπ; Αναφερόταν βεβαίως στο προσφυγικό, άσχετο όμως δεν το λες καθώς μια από τις κυριότερες αιτίες του μελλοντικά προβλέπεται να είναι η κλιματική αλλαγή και η ερημοποίηση.
Το οικολογικό κίνημα στις διάφορες μορφές του γνωρίζει μια νέα άνθιση τα τελευταία χρόνια. Μαθητές σε όλο τον κόσμο διαδήλωσαν τον Μάρτιο για το κλίμα με μία από τις μορφές του εγχειρήματος, τη 16χρονη Σουηδέζα ακτιβίστρια Γκρέτα Τούνμπεργκ έχει αναστατώσει το σύμπαν με τις πρωτοβουλίες και την «τραχιά» της ρητορική. Οι κυνικοί, «ξερόλες» ενήλικες που τη χαρακτήρισαν υπερβολική, προβληματική, αφελή, ρομαντική, υστερική κ.λπ., πώς αποτιμούν άραγε τα δικά τους χαΐρια; Ο πρώην γ.γ. του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτιέρες δήλωνε τον Μάιο ότι η δική του γενιά έχασε τη μάχη κατά της κλιματικής αλλαγής, καλώντας τη νεολαία «να σώσει τον πλανήτη».
Οι θεαματικές, μη βίαιες αλλά δυναμικές ακτιβιστικές δράσεις του Extinction Rebellion (XR) στη Βρετανία και αλλού συσπειρώνουν κόσμο και κάνουν αίσθηση. Το XR που πρόσφατα εμφανίστηκε και στην Ελλάδα (Extinction Rebellion Hellas) έχει ήδη προαναγγείλει «θερμό Οκτώβρη» με σειρά κινητοποιήσεων στο Λονδίνο και άλλες μεγάλες πόλεις. Η οργάνωση Heathrow Pause «απειλεί» με πτήσεις drones πάνω από το μεγαλύτερο βρετανικό αεροδρόμιο τον Σεπτέμβριο, διαμαρτυρόμενη για την πλανητική υπερθέρμανση στην οποία συμβάλλουν τα μάλα τα καυσαέρια των αεροπλάνων.
Αρκετά ανοικτά μέτωπα έχουμε και στη δική μας χώρα, από την Ήπειρο και το Ιόνιο όπου προαναγγέλλονται εξορύξεις υδρογονανθράκων μέχρι τους χρυσοθήρες της Χαλκιδικής. Σε άλλα νέα, στην Αιθιοπία φύτεψαν είδα φέτος τον Ιούλιο 350 εκ. δέντρα σε μια μέρα, στην Ινδία 66 εκ. μέσα σε ένα 12ωρο. Υπάρχουν υγιείς αντιστάσεις, έστω κι αν κάποιες φορές καταλήγουν στο αντίθετο άκρο. Ποιος ξέρει, μπορεί τελικά να δούμε και στην πραγματική ζωή τους «Εντς» του Τόλκιν να αλώνουν το Άιζενγκαρντ και να εξουδετερώνουν τον κακό μάγο.