Η αντίστροφη εξίσωση που θέλει την ίδρυση κάθε καινούριου σχολείου να ισοδυναμεί στον κόσμο μας, με την ανάγκη για μια φυλακή λιγότερο αποδίδεται καταρχάς, στον Βίκτωρα Ουγκώ. Είναι γεγονός ότι ο αφορισμός αυτός ευθυγραμμίζεται με ακρίβεια προς το ευρύχωρο πνεύμα του αναγεννησιακού διανοούμενου που υπήρξε ο Ουγκώ. Ωστόσο, είναι πιθανώς βάσιμος – ή τουλάχιστον, συζητήσιμος - ο γραμματολογικός αντίλογος που πιστώνει την ίδια αποφθεγματική διατύπωση, σε άλλους εμπνευσμένους της εποχής¹. Μικρή σημασία έχει ασφαλώς, ο φιλολογικός σχολαστικισμός επί του θέματος. Πολλώ δε μάλλον, όταν άλλη – αδιαμφισβήτητης, αυτή τη φορά, πατρότητας - αποστροφή του Ουγκώ, εν τη ρύμη κοινοβουλευτικής του αγόρευσης, εξισώνει την ιστορία κάθε ποινικώς καταδικασμένου με αντίστοιχη χαμένη ευκαιρία για γνώση και εκπαίδευση που επειγόντως πρέπει να ανακτηθεί².
Η περίπτωση του Βασίλη Δημάκη ήταν ακριβώς η ιστορία μιας τέτοιας ανάκτησης που εξελίσσονταν με παραδειγματική συνέπεια και συγκινητική επιτυχία, μέχρι που η αιφνιδιαστική απόφαση της Γενικής Γραμματέως Αντεγκληματικής Πολιτικής, λίγες μέρες πριν, ανέτρεψε τα δεδομένα. Τα πραγματικά περιστατικά της ιστορίας του κρατούμενου στις φυλακές Κορυδαλλού, φοιτητή στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ και νυν απεργού πείνας και δίψας, Βασίλη Δημάκη είναι γνωστά. Εκτίοντας ποινές για βαριά αδικήματα από τα χρόνια της εφηβείας του, με υποτροπές και επανεκκινήσεις, η σχέση του Δημάκη με τον χώρο της ποινικής καταστολής διαθέτει παρελθόν και βάθος. Στην περιπετειώδη αυτή διαδρομή, υπήρξε ένα αξιοσημείωτο εμβόλιμο που σήμανε ανατροπή: η απόφαση του κρατούμενου να εμπλακεί στην εκπαιδευτική διαδικασία. Κατ' ιδίαν διδαχθείς αρχικά και απόφοιτος του Εσπερινού Γενικού Λυκείου Πατρών, στη συνέχεια, ο επίμονος Δημάκης κατάφερε να πρωτεύσει στις εισαγωγικές εξετάσεις του πανεπιστημιακού τμήματος, όπου φοιτά μέχρι σήμερα. Για την ιστορία, να σημειώσουμε ότι – χωρίς σ' αυτό να συνίσταται πρωτίστως, η αξία του παραδείγματός του -, καθόλη τη διάρκεια της φοίτησής του, σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης, οι διδάσκοντές του ομοφωνούν και πιστοποιούν εμφατικά την άριστη επίδοσή του.
Ο Βασίλης Δημάκης δεν είναι ο κανόνας, είναι η ευτυχής απόκλισή του. Είναι η αξιόπιστη απόδειξη ότι οι θεσμοί που σχεδιάζουμε δεν είναι κενοί περιεχομένου. Ενίοτε δε, αποδεικνύονται έως και τελέσφοροι.
Η προ δεκαημέρου περίπου, απόφαση για «άμεση μεταγωγή» του από το κατάστημα κράτησης Κορυδαλλού στο κατάστημα Γρεβενών υπαγορεύτηκε, κατά τη Γενική Γραμματέα Αντεγκληματικής Πολιτικής από «κατεπείγουσα ανάγκη ... κατόπιν αξιόπιστων πληροφοριών για λόγους δημόσιας τάξης, ασφάλειας και εύρυθμης λειτουργίας του καταστήματος». Η συνέχεια είναι επίσης, γνωστή. Από την 21η Απριλίου, ο Δημάκης απέχει από την τροφή, ενώ εδώ και λίγες μέρες, αρνείται και την πρόσληψη υγρών διαμαρτυρόμενος για την αναιτιολόγητη μεταγωγή του, η οποία τον αποκόπτει από τη φυσική εγγύτητά του με τους χώρους της ακαδημαϊκής του φοίτησης.
Είναι γεγονός ότι η επίκληση «αξιόπιστων πληροφοριών» και «λόγων δημόσιας τάξης, ασφάλειας και εύρυθμης λειτουργίας του καταστήματος» απέχει πολύ από κάθε αντίληψη επαρκούς και πειστικής αιτιολόγησης. Είναι γεγονός επίσης, ότι δυσκολεύεται να κατανοήσει κανείς την ασυμμετρία που προκύπτει μεταξύ της υποδειγματικής και ευδόκιμης φοίτησης του Δημάκη και της ανατροπής που συνεπάγονται οι νέες γεωγραφικές συντεταγμένες του χώρου κράτησής του. Ο αποκλεισμός του φοιτητή από τον φυσικό, ακαδημαϊκό πλαίσιο των σπουδών του στην πραγματικότητα, υπονομεύει τις λεπτές ισορροπίες τής ούτως ή άλλως, δυσχερούς και εύθραστης εκπαιδευτικής διαδικασίας, στην οποία προσπαθούν να ανταποκριθούν οι εκτίοντες ποινές.
Η ιστορία του Βασίλη Δημάκη ανήκει στην κατηγορία εκείνη των ευάριθμων διαδρομών, όπου η αποτελεσματική λειτουργία των θεσμών του κράτους δικαίου εξασφαλίζει την πολύτιμη δεύτερη ευκαιρία σε κάποιους που ίσως, ποτέ δεν αξιώθηκαν μια πρώτη. Με άλλα λόγια, η περίπτωση Δημάκη υποστασιοποιεί και μαρτυρεί - διά του λόγου το ασφαλές - την επιτυχία που κάποτε, μπορεί να καταγράψει η λειτουργία του σωφρονιστικού συστήματος. Στην πορεία της ζωής του δε, κεφαλαιοποιείται το σύνολο των στόχων που καλείται να υπηρετήσει ο ποινικός σωφρονισμός, ενώ επαληθεύεται με απτό και εμπράγματο τρόπο η θαυματουργός επενέργεια της γνώσης και της εκπαιδευτικής διαδικασίας στην ανθρώπινη φύση. Η διαδικασία αυτή αποδεικνύεται ενίοτε, σε τέτοιο βαθμό ανατρεπτική που μπορεί να οδηγήσει μέχρι και στην επ' αγαθώ αλλοίωση της ανθρώπινης φύσης εγκαινιάζοντας κατά κυριολεξία, μια καινούρια ζωή.
Λίγα θέματα στον δημόσιο διάλογο στερούνται τόσο κατηγορηματικά, αντιλόγου, όσο τα ευεργετικά αποτελέσματα της διασύνδεσης του σωφρονιστικού συστήματος με τη διαδρώσα εκπαιδευτική διαδικασία. Θεωρείται αυτονόητη η συμβολή της ενεργού φοίτησης στην κοινωνική επανένταξη και εν γένει, επανεκκίνηση των κρατουμένων. Από τη μακρινή εποχή του αιρετικού και καινοτόμου Zebulon Brockway και τις απαρχές των ρηξικέλευθων απόψεών του, στον αμερικανικό σωφρονισμό, κατά τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, μέχρι σήμερα, ποτέ δεν αμφισβητήθηκε η ανάγκη διεύρυνσης των οριζόντων, πέρα από τα όρια των κελιών και του συρματοπλέγματος που περιβάλλει τα καταστήματα κράτησης.
Ο Δημάκης διεκδίκησε, αξιοποίησε και τίμησε αυτή τη δεύτερη ευκαιρία αγωνιζόμενος. Το έπραξε προσβλέποντας στο άλμα που καταργεί το φυσικό, συμβολικό σύνορο μεταξύ του σωφρονιστικού εγκλεισμού και εκείνου, του άλλου κόσμου που παραμένει ζητούμενος, ακόμη και όταν η απόδοση δικαιοσύνης προϋποθέτει περίοδο στέρησης της ελευθερίας. Ακόμη και τότε – ή ακριβέστερα, ειδικά τότε -, δε νοείται τιμωρητική ανταπόδοση εκ μέρους του κράτους δικαίου. Οι δικαιοκρατικοί θεσμοί παραμένουν στη βαθύτερη ουσία τους, φιλελεύθεροι διατηρώντας στο επίκεντρό τους το υποκείμενο δικαίου και την απαράγραπτη ανθρώπινη αξία του.
Ο Βασίλης Δημάκης δεν είναι ο κανόνας, είναι η ευτυχής απόκλισή του. Είναι η αξιόπιστη απόδειξη ότι οι θεσμοί που σχεδιάζουμε δεν είναι κενοί περιεχομένου. Ενίοτε δε, αποδεικνύονται έως και τελέσφοροι. Η διαδρομή του συνιστά ρωγμή στην κοινοτοπία του κακού και πειστήριο αδιάσειστο ότι δεν υπάρχουν ανεπίστρεπτες παρεκκλίσεις από τον προορισμό και την κλίση του ανθρώπου προς το φως. Αυτή τη στιγμή ωστόσο, δε διακυβεύεται το δικαίωμά του στη διά ζώσης φοίτησή του, ούτε η επαναφορά στο φυσικό, ακαδημαϊκό του πλαίσιο. Αν στην ιστορία του Δημάκη υφίσταται πράγματι, «κατεπείγουσα ανάγκη», τότε αυτή αναμφίβολα αφορά το μείζον και αδιαπραγμάτευτο αγαθό της ίδιας του της ζωής, η οποία πλέον διατρέχει σοβαρό κίνδυνο και απειλείται από μη αναστρέψιμες βλάβες.
Η επιλογή εκ μέρους εκείνων που διαθέτουν την αρμοδιότητα, σύμφωνα με το Σύνταγμα και τους νόμους, υπερβαίνει κατά πολύ, την ατομική υπόθεση του περί ου ο λόγος απεργού πείνας και δίψας. Η απόφασή τους αφορά τον νομικό μας πολιτισμό και είναι ζήτημα τιμής για το κράτος δικαίου και τις καταστατικές του αξίες.
_____________
*Η Dr Αικατερίνα Παπανικολάου είναι δικηγόρος και Μέλος στην Αρχή Διασφάλισης Απορρήτου των Επικοινωνιών
1. Victor Duruy – υπουργός παιδείας -, Achille Jubinal – ιστορικός -, Thomas Maccaulay – μέλος του βρετανικού κοινοβουλίου – ή Louis-Charles Jourdan – συντάκτης στην εφημερίδα Le Siècle -, μερικοί μόνο από αυτούς, των οποίων οι ζωές συμπίπτουν χρονικά, στη διάρκεια του 19ου αιώνα.
2. Chambre des Pairs, 1847.