Ο τίτλος Απόψε δεν έχουμε φίλους στο νέο μυθιστόρημα της Σοφίας Νικολαΐδου μπορεί να θυμίζει άλλο ένα ερωτικό «λιμπρέτο» με αφορμή μια παρέα που δεν έχει νοικοκυρευτεί μετά τα τριάντα της. Κι όμως, δεν είναι... Με κέντρο τη Θεσσαλονίκη, ταξιδεύει από την Κατοχή στα γεγονότα του Δεκέμβρη του 2008. Ήρωές της διανοούμενοι, καθηγητές πανεπιστημίου, δημόσιοι υπάλληλοι, ο «απλός λαός», μαυραγορίτες και δωσίλογοι. Κύριο θέμα της: oι αντιδράσεις τους, οι αντιδράσεις της ελληνικής κοινωνίας στα μεγάλα ιστορικά γεγονότα που συγκλόνισαν τον τόπο τα τελευταία 70 χρόνια.
Και μόνο από τον τίτλο παρουσιάζεται μια ελληνική κοινωνία που δεν είναι συμφιλιωμένη στο εσωτερικό της;
Μέσα από τη μυθοπλασία φαίνεται πώς περάσαμε ιστορικές συγκυρίες που έκριναν τις ανθρώπινες σχέσεις. Δοκίμασαν τη φιλία. Παρότι το Απόψε δεν έχουμε φίλους είναι ένα σύνθημα που ακούγεται το 2008, είναι ουσιαστικά αυτό που διατρέχει όλο το βιβλίο και τις ιστορικές εποχές που περιγράφει. Μπορεί να είναι κανείς ουδέτερος άνθρωπος που να μην ασχολείται με το τι συμβαίνει γύρω του, αλλά η ιστορία θα εφορμήσει στη ζωή του, αναγκάζοντάς τον να διαλέξει πλευρά.
Στην ουσία οι πλευρές που διαλέγεις είναι αν θα βρεθείς από πάνω ή από κάτω;
Η ιστορία κινείται σαν ένα καρδιογράφημα. Πάει πάνω κάτω...
Είναι μαρξιστική θεώρηση αυτή;
Νομίζω πως αποτυπώνει την κίνηση των πραγμάτων. Εμένα απλά με ενδιέφερε τι γίνεται με τον άνθρωπο. Είτε είναι διανοούμενος είτε είναι απλός άνθρωπος. Τι συμβαίνει όταν έρχεται το ιστορικό γεγονός και συγκρούεται πάνω του χωρίς να το έχει προαποφασίσει; Πώς αντιδράει; Υπάρχουν αυτοί που έχουν έτοιμες τις θέσεις τους, αλλά υπάρχουν και οι άλλοι που η ιστορία τούς σηκώνει σαν ανεμοστρόβιλος. Προσπαθούν να κρατήσουν τα πιστεύω τους μέσα σ' έναν κυκεώνα γεγονότων.
Δηλαδή παραμένουμε έρμαια της ιστορίας μας ως λαός;
Είναι μια ανισόρροπη τραμπάλα. Η επέμβαση του ανθρώπου πάνω στην ιστορία, σε αντίθεση με μεγάλα ιστορικά γεγονότα. Τα τελευταία, όμως, είναι στην ουσία φτιαγμένα από την καθημερινότητα των ανθρώπων που τα ζουν. Η ιστορία είναι το σύνολο των ιστοριών των ανθρώπων. Τα παιδιά που διδάσκονται ιστορία παθαίνουν μεγάλο σοκ όταν συνειδητοποιούν πως αυτά που διαβάζουν στο βιβλίο δεν είναι πράγματα που συνέβησαν αλλού, σε άλλους ανθρώπους, αλλά μπορεί να ήταν η γιαγιά τους, ο παππούς τους ή ο πατέρας τους που τα πέρασε. Εκεί σοκάρονται. Η ιστορία δεν είναι κάτι έξω από εμάς, αλλά κάτι που συμβαίνει σε εμάς.
Κατοχή, εμφύλιος, Επταετία, Μεταπολίτευση, Δεκέμβριος 2008... Όλες αυτές οι περίοδοι περνάνε από το βιβλίο σας. Διατηρούμε ακόμα τα διάφορα σύνδρομα που μας έχουν προκαλέσει αυτά τα γεγονότα;
Ναι, και τα κληροδοτούμε από γενιά σε γενιά.
Θεωρείτε πως δεν τα έχουμε συζητήσει ως κοινωνία;
Τα έχουμε συζητήσει σε κλειστές κάστες. Όχι ανοιχτά. Τα κρύβουμε κάτω από το χαλάκι. Όπως κάνει η νύφη, που κρύβει τα σκουπίδια όταν έρχεται η πεθερά.
Δηλαδή, ένας 25χρονος έχει τα μετεμφυλιακά σύνδρομα;
Τα έχει μεταλλαγμένα. Ούτε εμείς οι σαραντάρηδες τα έχουμε ακριβώς όπως οι προηγούμενες γενιές. Θεωρώ πως ένας τύπος παθογένειας που έχει δημιουργηθεί παλαιότερα μεταμορφώνεται και κληροδοτείται από γενιά σε γενιά. Όπως το προπατορικό αμάρτημα.
Είναι πιο εύκολο να τα «συζητάμε» λογοτεχνικά;
Είναι πολύ πιο ανθρώπινο. Η λογοτεχνία δεν σηκώνει το δάχτυλο, δεν κάνει κήρυγμα, δεν είναι κατηχητικό.
Ρισκάρεις μυθιστοριογραφώντας τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα;
Αυτό συμβαίνει από την αρχή της λογοτεχνίας με την Ιλιάδα. Αν δεν βάλεις τα χέρια σου στη φωτιά, πώς θα κάνεις τέχνη;
Οι ήρωές σας έχουν αυτοβιογραφικά στοιχεία;
Όχι, έχουν πολύ μελέτη. Ξέρετε, και οι ήρωες φτιάχνονται παίρνοντας ορισμένα στοιχεία που μπορεί να μας βολεύουν μια συγκεκριμένη στιγμή.
Μοιάζετε να θέλετε να δικαιολογήσετε τους ήρωές σας για τις πράξεις τους. Μέχρι και στους πιο ακραίους χαρακτήρες, όπως οι προδότες...
Τους καταλαβαίνω, δεν τους δικαιολογώ. Δουλειά της λογοτεχνίας είναι να μπει μέσα στον ήρωα. Δεν θέλει να δικαιολογήσει, αλλά να καταλάβει. Τα καθάρματα πάντα παραμένουν καθάρματα. Αλλά πρέπει ν' αντιληφθεί κανείς και τα πιο ταπεινά ένστικτα για να περιγράψει έναν χαρακτήρα.
Ο συγγραφέας πίσω από ποιον ήρωα κρύβεται;
Πίσω απ' όλους τους ήρωες. Υπάρχει μια ωραία κουβέντα που λέει πως τους ήρωες που δεν τους υποδύεσαι, τους ενσαρκώνεσαι. Είναι σαν να φοράς το κρέας τους πάνω σου. Αυτό νιώθω όταν γράφω ένα βιβλίο. Δεν βάζω δικά μου πράγματα σ' έναν ήρωα, αλλά την ώρα που γράφω για κάθε ήρωα γίνομαι αυτός που περιγράφω.
Γράφοντας ένα τέτοιο μυθιστόρημα, είχατε στο πίσω μέρος του μυαλού σας να δημιουργήσετε κάποια πολιτική κουβέντα;
Φυσικά! Αυτό που με γοήτευε πάντα στη συγγραφή είναι ότι αποτελεί μια πολύ ισχυρή πράξη επικοινωνίας. Είναι από τη μια το «εγώ», από την άλλη το άγνωστο «εσύ», και αυτά τα δύο πρόσωπα επικοινωνούν μέσω του «αυτό», που είναι το βιβλίο. Μια πολύ καθαρή μορφή επικοινωνίας που δεν διαμεσολαβείται από άλλα πράγματα. Δεν σε ξέρω, δεν με ξέρεις και επικοινωνούμε από εκεί.