Πλούσιοι και φτωχοί, στο κορυφαίο μυθιστόρημα του Τζιοβάνι Βέργκα

Ήρθε ο καιρός να ακουστεί σαν μοιρολόι το τρυφερό τραγούδι που κάνουν οι παλμοί της καρδιάς» διακηρύσσει η πρώτη φράση της επιβλητικής όπερας Καβαλερία Ρουστικάνα του Μασκάνι μια εποχή που επέτρεπε για πρώτη φορά να ακούγεται τόσο δυνατά, μέσα από την τέχνη, ο πόνος του καθημερινού ανθρώπου. Οι καρδιές πονούσαν, αλλά μπορούσαν πλέον να βρουν τον τρόπο για να μετατρέψουν τον ανθρώπινο πόνο σε λεκτική παρηγοριά. Λίγο μετά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, οπότε ο κόσμος είχε αρχίσει να εκφράζεται μέσα από την αυτοδιάθεση σε ένα δημοκρατικό πλέον σύμπαν, κορυφαίοι Ευρωπαίοι συγγραφείς, όπως ο Τζιοβάνι Βέργκα, έγιναν οι κατεξοχήν εκπρόσωποι της νέας λογοτεχνικής τάξης. Εξέφραζαν τις φωνές των φτωχών και των αδυνάτων αλλά και αναπαριστούσαν με τον πλέον ανάγλυφο τρόπο όλες τις ταξικές συγκρούσεις που έφερναν στο φως οι εποχές των μεγάλων επαναστάσεων. Λίγο μετά το τέλος των κινημάτων του 1848, ο κόσμος ήξερε ότι δεν είχε άλλη επιλογή από το να ανεχτεί στωικά τη μοίρα του, αν και πλέον είχε το πλεονέκτημα να μπορεί να την εκφράζει ελεύθερα, πριν ακόμη ενσκήψει η λαίλαπα του Μουσολίνι. Το ιταλικό κίνημα του βερισμού το οποίο εξέφρασε ο Βέργκα πιο δυνατά από οποιονδήποτε, εμπνέοντας με το ομώνυμο έργο του και τη σπουδαία όπερα του Μασκάνι, ήταν αυτό που άνοιξε τον δρόμο στην ελεύθερη, παραστατική έκφραση της ταλανισμένης βούλησης. Αντίστοιχα, πάλι, ο Βέργκα, με τον μνημειώδη Μαστρο-Ντον Τζεζουάλντο που κυκλοφορεί σε υποδειγματική μετάφραση από την Έφη Καλλιφατίδη και τη σειρά Orbis Literae των εκδόσεων Gutenberg, ήταν ο πρώτος που έδωσε με την πένα του δύναμη στην ψυχή του ανήμπορου και του φτωχού, αναπαριστώντας με τα πιο όμορφα χρώματα τα πολύχρωμα τοπία του ιταλικού Νότου. Οι απέλπιδες φωνές του τραγικού του ήρωα, Τζεζουάλντο, αυτού του περήφανου ανδρός που γεννήθηκε φτωχός, έγινε πλούσιος και δεν κατέληξε ποτέ ευτυχισμένος, αντήχησαν δυνατά στους αιώνες που ακολούθησαν, φτάνοντας μέχρι τα αυτιά δημιουργών όπως ο Βισκόντι. Από τις γοητευτικές ιαχές που αφήνουν οι πονεμένοι ήρωες στα βιβλία του Βέργκα εμπνέεται τελικά ο κορυφαίος σκηνοθέτης του ιταλικού νεορεαλισμού, μεταπλάθοντας στις ταινίες του τον γοητευτικά σκληρό κόσμο του Βέργκα.

Και κάπως έτσι εξηγείται ο κορυφαίος αντίκτυπος που έχουν μεγαλειώδη έργα όπως ο Μαστρο-Ντον Τζεζουάλντο, το ιταλικό ίσως αντίστοιχο της Μαντάμ Μποβαρί, στους συγγραφείς των επόμενων αιώνων. Όντας η αρσενική εκδοχή της Έμμα Μποβαρί, βασανίζεται εξίσου στην πορεία προς την ανθρώπινη υπέρβαση και, εν τέλει, υποτάσσεται στην ίδια του τη μοίρα, καθώς δεν κατάφερε να ξεπεράσει τον σκόπελο των κοινωνικών συγκρούσεων και των ταξικών διαφορών. Στο μυθιστόρημα που φέρει περήφανα το όνομα του τραγικού του ήρωα, Τζεζουάλντο, ο Βέργκα μιλάει για έναν άνθρωπο ο οποίος, μολονότι προερχόταν από ταπεινή οικογένεια, κατάφερε να εισέλθει στους κόλπους των ευγενών Τράο, αλλά, ουσιαστικά, χωρίς να ενσωματωθεί ποτέ στον άγνωστο κόσμο τους. Βγάζοντας από τη δύσκολη θέση την ευγενούς καταγωγής, πλην όμως φτωχή Μπιάνκα Τράο, ύστερα από την αποκάλυψη της παράνομης σεξουαλικής συνεύρεσης με κάποιον άνδρα της τάξης της, ο Τζεζουάλντο δημιουργεί μαζί της μια νέα οικογένεια. Φαινομενικά είναι πλέον κι αυτός ένας Ντον –ένας Τράο–, αλλά στην ουσία τίποτε δεν επιβεβαιώνει ότι έχει ξεφύγει από την καταραμένη μοίρα των φτωχών. Τα υψηλά σαλόνια δεν αποδέχονται τον ταπεινό χαρακτήρα του, ούτε και το περήφανο σθένος του, που δεν συνάδει με τον έμφυτο σνομπισμό των ευγενών. Η τραγικότητα του Τζεζουάλντο θα διαφανεί απόλυτα στο τέλος του έργου, όταν ο ίδιος, έχοντας επίγνωση της επερχόμενης κατάληξης, θα ακολουθήσει, σαν τραγικός ήρωας, τον απονενοημένο δρόμο της αυτοκαταστροφής. Για πρώτη φορά, ίσως, ο Βέργκα απελευθερώνει, αν και με τρόπο τραγικό, το θυμικό των λαϊκών ανθρώπων, συνενώνοντάς το με έναν σκληρό, πλην γοητευτικά λυρικό γλωσσικό περίγυρο σε ένα έργο που θα γράψει ιστορία στην πορεία της σύγχρονης γραμματολογίας. Οι εμπνευσμένες από τις εναλλαγές της φύσης διακυμάνσεις της ψυχής, όπως περιγράφονται στον Ντον Τζεζουάλντο, είναι που διαπότισαν το ερωτικό σύμπαν του D.H. Lawrence, ο οποίος ανέλαβε να τον μεταφράσει σε υποδειγματικά αγγλικά και να ξεδιπλώσει τις ξεχωριστές λογοτεχνικές του χάρες. Κανείς, άλλωστε, δεν ξεπέρασε αυτόν το συναρπαστικό ήρωα και γνήσιο εκπρόσωπο του ευρωπαϊκού νατουραλισμού, σημείο αναφοράς για κάθε εκφραστική αναζήτηση στις γραμμές της ανθρώπινης μοίρας.