ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ: ο μεγαλύτερος Έλληνας πεζογράφος! Του έδωσα, με τη σειρά μου, αυτόν τον τίτλο, εγώ που δεν συγκινούμαι ιδιαίτερα από το ιδεολογικό φορτίο της χριστιανικής του πίστης, όταν διάβασα το διήγημα Ολόγυρα στη λίμνη. Υποβλητικές εικόνες της φύσης και των ανθρώπων, χαριτωμένοι διάλογοι, χρώματα, μυρωδιές... Ποιος ξεχνά την Πολύμνια με το κόκκινο ομπρελίνο της ή τη σκιά του γύφτου που πέφτει, καθώς δύει ο ήλιος, στα περβόλια, στη λίμνη, στους γύρω λόφους;
Μαζί με αυτά, και βαθύς καημός. Καημός για έναν κόσμο που δεν μπορεί να τον ζήσει κανείς, δεν πρέπει να τον ζήσει, βουτώντας στις απολαύσεις. Όχι! Πάντα πρέπει να φοράει κάλτσες και παπούτσια και να μη βυθίζεται ηδονικά στο νερό που τόσο εύκολα μετατρέπεται σε βούρκο. Μονάχα, λοιπόν, να κοιτάζει από απόσταση την Πολύμνια και τη ζωή, και να «φιλοσοφεί».
Στο κέντρο του παπαδιαμαντικού σύμπαντος βρίσκεται το θέμα του προπατορικού αμαρτήματος. Ο συγγραφέας μας εντάσσεται στη μακριά παράδοση των χριστιανών συγγραφέων που το θέμα αυτό κυριολεκτικά τους στοιχειώνει.
Τα ερωτικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη –πέντε δημοσιεύονται σ' αυτόν τον τόμο– περιγράφουν με ένταση, πυκνότητα, μυστικό παλμό και χάρη ταυτόχρονα τον έρωτα που πυρπολεί τον άνθρωπο και τον τρελαίνει, άλλοτε μέσα σε βαθιές ρεματιές (στην υπέροχη Φαρμακολύτρια), άλλοτε στο ακροθαλάσσι (Όνειρο στο κύμα) ή και μέσα στη θάλασσα, πλέοντας σε μικρές βαρκούλες (Έρως-ήρως, Η νοσταλγός). Κάποτε ο ήρωας αποζητά την αυτοκτονία (Ρόδιν' ακρογιάλια) εξαιτίας της ροδομάγουλης και επικίνδυνης σαγηνεύτριας, αλλά σώζεται μέσα απ' τη φιλία, αναγεννάται και απαρνείται το πάθος. Γιατί το πάθος πρέπει πάντα να το απαρνούμαστε. Η απάρνηση αυτή είναι γεμάτη μεγαλείο, δεν της λείπει όμως, φυσικά, και η μελαγχολία.
Γιατί ο Νοσταλγός του επέκεινα, ο αθεράπευτα μελαγχολικός Παπαδιαμάντης, βλέπει τον γήινο έρωτα σαν κάτι εξόχως προβληματικό, σαν έναν απαράδεκτο ναρκισσισμό, όπου ο άνθρωπος παύει να κοιτάζει προς τον δημιουργό του και κοιτάζει μοναχά τον εαυτό του. Αντίθετα, η ευτυχία γεννιέται στον άνθρωπο από τον έρωτά του προς το θείο, από τις μαγικές εκείνες στιγμές που αίρεται πάνω από τα γήινα. Είναι αυτές οι μυστικές στιγμές που αποδίδονται από τον μεγάλο τεχνίτη με εξαιρετικά γήινο και αισθησιακό τρόπο, σύμφωνα άλλωστε με τη μακρά θρησκευτική παράδοση του «θείου έρωτα».
Στη μελέτη μου, που συνοδεύει την έκδοση των κειμένων, επιχειρώ να λύσω, με τη σειρά μου, τα παπαδιαμαντικά αινίγματα. Οδηγός μου γίνεται η εντρύφηση στα πανανθρώπινα και στα χριστιανικά σύμβολα. Πολλές φορές οι όμορφες κόρες κρύβουν, κάτω από τη γοητευτική τους όψη, τον επικίνδυνο χαρακτήρα ενός στοιχειού του νερού, ενώ οι νεαροί άντρες ταυτίζονται με αρπακτικούς γλάρους ή σκυλόψαρα, κάποτε και με τον ίδιο τον διάβολο.
Η θάλασσα, η λίμνη και ο βούρκος, ένα και το αυτό, εκπροσωπούν το επικίνδυνο υγρό στοιχείο∙ η φωτιά, μια καταστροφή κι αυτή, κάποτε λαμπαδιάζει τα μεμονωμένα δέντρα∙ τα λουλούδια, αν τα κόψεις, ένα κορίτσι χάνει τη δροσιά του∙ οι σπηλιές γίνονται ο τόπος όπου κανείς πεθαίνει αλλά και αναγεννάται∙ τα άστρα, και μάλιστα αυτά που «πέφτουν», είναι γεμάτα σημασία∙ η σελήνη, που το φως της χρωματίζει το πρόσωπο των παρθένων, τις κάνει να ταυτίζονται μαζί της. Όλα αυτά αποτελούν τον συμβολικό κόσμο του Παπαδιαμάντη και η κατανόησή τους οδηγεί βαθύτερα στο νόημά του.
Στο κέντρο του παπαδιαμαντικού σύμπαντος βρίσκεται το θέμα του προπατορικού αμαρτήματος. Ο συγγραφέας μας εντάσσεται στη μακριά παράδοση των χριστιανών συγγραφέων που το θέμα αυτό κυριολεκτικά τους στοιχειώνει. Φοβερά πράγματα συμβαίνουν όταν τα φύλα έρχονται σε μείξη: η φύση οργίζεται και δυστυχία πέφτει σε έναν έως τότε σχετικά ευτυχισμένο κόσμο (Όνειρο στο κύμα). Υποστηρίζω πως ο συγγραφέας έμμεσα, αλλά επίμονα, υποβάλλει την ανάγκη αποφυγής του σαρκικού έρωτα και της τεκνογονίας, που μόνο δεινά προσθέτουν στην πλάση. Αυτή η εμμονή του, ωστόσο, τον ωθεί να γράψει τα πιο θαυμάσια ερωτικά κείμενα της νεοελληνικής μας γραμματείας.
ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΕΔΩ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΜΕ ΕΚΠΤΩΣΗ
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.