Διπλωμάτης με ιδιαίτερη πολιτική σκέψη και μια από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες της Ελλάδας των αρχών του 20ου αιώνα, ο Ίων Δραγούμης (1878-1920) παρουσιάζει το πρώτο λογοτεχνικό του έργο Μαρτύρων και ηρώων αίμα το 1907 και σ' επανέκδοση το 1914 με το ψευδώνυμο Ίδας. Πρόσφατα κυκλοφόρησε η επανέκδοση του κειμένου των εκδόσεων Γαλαξίας (1971), σε επιμέλεια της Εύας Καραϊτίδη και επίμετρο του καθηγητή ιστορίας Ν.Ε.Καραπιδάκη (Εστία, 2016), δίνοντας στο κοινό την ευκαιρία να διαβάσει εκ νέου ένα σύγγραμμα-ντοκουμέντο επαναστατικής δράσης και ιδεολογίας, γραμμένο σε μορφή μυθιστορηματικού δοκιμίου με έντονα αυτοβιογραφικά στοιχεία.
Στη γενέτειρα των Δραγούμηδων, τη Μακεδονία, επιστρέφει ο ρομαντικός ιδεαλιστής Αλέξης, μία μορφή του Ίωνα- Ίδα. Το όνομα Αλέξης, που είναι ομώνυμο με τον Αλέξιο Αργυρό, ήρωα στο Για την Πατρίδα, του πρώτου μυθιστορήματος της Πηνελόπης Δέλτα, δεν είναι διόλου τυχαίο. Ο Δραγούμης συναντά την Δέλτα στην Αλεξάνδρεια και έκτοτε ο μεγάλος έρωτας μεταξύ τους μετουσιώνεται σε μυστικιστική λατρεία για την πατρίδα, το έθνος και τον Ελληνισμό. Το Μαρτύρων και ηρώων αίμα γεννιέται μέσα από τη μεγάλη περιοδεία του Ίωνα Δραγούμη στην Ανατολική και Δυτική Μακεδονία, όπου ο διπλωμάτης ως εθνολόγος καταγράφει και συλλέγει πληροφορίες για τη ζωή στα χωριά και τις πόλεις με τους μεικτούς πληθυσμούς ελληνόφωνων-σλαβόφωνων Ελλήνων, Βλάχων και Αρβανιτών που βρίσκονται κάτω από τον Τούρκικο ζυγό και τρομοκρατούνται από τις επιδρομές των Βούλγαρων κομιτατζήδων. Η ομορφιά του τόπου, με τις λίμνες, τα ποτάμια, τα αμπέλια, τα βυζαντινά γεφύρια και ξωκλήσια, ασυνείδητα μαγνητίζει τον Ίωνα-Δραγούμη-Ίδα και η συγκίνηση που τον διαπερνά πρέπει να μεταλαμπαδευτεί. Σε ποιητικό ύφος και οι σχετικές γραμμές: «Μέσ' στην πατρίδα δεν είμαι απλός ταξιδευτής, γιατί οι στιγμές είναι πολύτιμες μές' στην πατρίδα ταξιδεύω δουλευτής μέσ' στην πατρίδα θυμούμαι περασμένα, τωρινά κ' ερχόμενα και πρέπει να είμαι δεσμός των παλαιών με τα μελλούμενα» (σελ.118). Στο Βογατσικό, την ιδιαίτερη πατρίδα του Δραγούμη, ο Αλέξης «είχε μια λαχτάρα, να πέθαινε εκεί, πλαγιασμένος έτσι στο αγαπημένο χώμα» (σελ.120).
Αξίζει να διαβαστεί εξίσου ως συγγραφικό εγχείρημα ενός πολιτικού οραματιστή, αλλά και ενός εμπνευσμένου λογοτέχνη.
Δεν πεθαίνει σε μακεδονικό χώμα ο Αλέξης, αλλά αντ' αυτού, το ευγενικό «Παλλικάρι», ο ήρωας Παύλος Μελάς, γαμπρός του Ίωνα, σύζυγος της αδελφής του Ναταλίας. Η θυσία του Μελά εντυπώνεται στη συνείδηση του πνευματικού κόσμου της χώρας και τον συνταράσσει. Στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, στο Αρχείο Ίωνος Δραγούμη (φάκελος 48, υποφάκελος 2) βρίσκεται το ιδιόχειρο σημείωμα του Κωστή Παλαμά προς τον Ίωνα Δραγούμη με ημερομηνία 24 Νοεμβρίου 1904 που συνοδεύει το χειρόγραφο ποίημα του «Πατρίδες» και υποδηλώνει ότι ο θάνατος «Εκείνου» (Παύλος Μελάς) για την πατρίδα είναι ένα έργο ανώτερο από το ποιητικό έργο:
Τετάρτη 24/11/04
Αξιότιμε φίλε
Σας στέλνω τους στίχους που μου εκάματε την τιμή και ξεχωριστά να μου ζητήσετε από μέρους της ευγενικότατης κυρίας αδερφής σας, άξιας συντρόφισσας Εκείνου. Και τώρα ακόμα με κάποια δειλία αισθάνθηκα πως έγραψα το όνομά του επάνω από τους στίχους μου αυτούς. Κάποια έργα τόσον ωραία είναι , που κάθε λόγος , και αυτά ακόμα που έρχονται από τους ποιητές, φοβούμαι πως είναι περιττά.
Εγκάρδια σας χαιρετώ,
Κ. Παλαμάς
Η πατριωτική ιδέα υπερβαίνει το εγώ και το magnum opus του Μακεδονικού Αγώνα χρειάζεται το διττό εαυτό του διανοούμενου/αγωνιστή-ήρωα Δραγούμη/Μελά για να ολοκληρωθεί. «Κάποια έργα τόσον ωραία είναι» όπως λέει ο Παλαμάς. Η φιλοπατρία ως έκφραση στον γραπτό λόγο κορυφώνεται στον πρόλογο των Μαρτύρων και ηρώων αίμα με την εξής έκκληση για εθνική και κοινωνική δράση: «Να ξέρετε πως αν τρέξουμε να σώσουμε τη Μακεδονία, η Μακεδονία θα μας σώση. Θα μας σώση από τη βρώμα όπου κυλιούμαστε, θα μας σώση από τη μετριότητα και από την ψοφιοσύνη, θα μας λυτρώσει από τον αισχρό τον ύπνο, θα μας ελευθερώση» (σελ.13).
Ο Δραγούμης επιστρατεύει δεξιοτεχνικά την ομηρική λογοτεχνική σύμβαση της «κατάβασης» στον Άδη. Στο κεφάλαιο με τίτλο «Φυλακή» ο ήρωάς του Αλέξης συλλαμβάνεται για αδιευκρίνιστους λόγους, αλλά έτσι του δίνεται η ευκαιρία να αντιμετωπίσει λεκτικά τον Βούλγαρο που μοιράζεται το ίδιο κελί με αυτόν. Ο Βούλγαρος συμβολίζει τη σκοτεινή, αντίπαλη δύναμη, αλλά και την άλλη όψη του ίδιου νομίσματος, καθώς και οι δύο είναι επαναστάτες-ακτιβιστές για τη διεκδίκηση της Μακεδονικής γης. Ο Δραγούμης επιχειρηματολογεί, παρουσιάζοντας έτσι την καινοτόμα πολιτική του σκέψη για μια περιοχή όπου υπάρχει η εν δυνάμει ελληνική, εθνική συνείδηση:
«Δεν ξεχωρίζονται χωριά και πολιτείες σ' έναν τόπο ο τόπος είναι ελληνικός, χωριά και πολιτείες. Κανένας τόπος δε γένηκε ως τώρα δίχως χωριά και πολιτείες ζώντας μαζύ, αχώριστα. Γιατί τα ξεχωρίζετε; Σε τόπο ελληνικό χωριά βουλγάρικα δεν είναι δυνατό να υπάρχουν. Και αν ήταν αλήθεια πως τα περισσότερα χωριά μιλούν μια ιδιαίτερη γλώσσα—και επιμένω πως δεν είναι βουλγαρική—η Μακεδονία είναι χώρα ελληνική τα χωριά μένουν πιστά όχι στο Πατριαρχείο, αλλά στο έθνος τους οι χωριάτες θέλουν να είναι Έλληνες, και τόσο το θέλουν που σεις τους ονομάζετε με καταφρόνια «Γραικομανείς». Στο νου τους οι λέξεις «Ελληνισμός» και «Πολιτισμός» σημαίνουν το ίδιο πράμα» (σελ.130).
Ο Ν.Ε.Καραπιδάκης συμπεραίνει ότι το έργο του Ίωνα Δραγούμη αποτελεί «μοναδικό τεκμήριο» στην ιστορία των εθνικών και κυρίως εθνικιστικών ιδεών του 20ου αιώνα που μετά τον θάνατό του «χρησιμοποιήθηκαν και ξαναχρησιμοποιήθηκαν μέχρι καταχρήσεως» (σελ.246). Όμως το Μαρτύρων και ηρώων αίμα εκφράζει με μοναδικό τρόπο τα έντονα πατριωτικά αισθήματα για το θάνατο του ήρωα με την ευγενική ψυχή (στην αλληλογραφία με τη γυναίκα του ο Παύλος Μελάς μιλά για την αποστροφή που έχει να σκοτώνει ο ίδιος, παρόλο που η Πατρίδα το ζητά, γιατί δεν είναι «δήμιος») και την αγνή προσπάθεια του ειλικρινούς αγωνιστή για την ελευθερία της Μακεδονίας κάτω από αντίξοες πολιτικές συνθήκες. Αξίζει να διαβαστεί εξίσου ως συγγραφικό εγχείρημα ενός πολιτικού οραματιστή, αλλά και ενός εμπνευσμένου λογοτέχνη.
Info:
Μαρτύρων και ηρώων αίμα
Ίων Δραγούμης
Εκδόσεις Εστία
Σελ. 252