Για τη δεκαετία του ’60 οι γνώμες των ιστορικών διχάζονται: άλλοι θεωρούν ότι ήταν «σύντομη», επειδή έκλεισε βίαια το 1967 με τη χούντα των συνταγματαρχών, κι άλλοι ότι, ακριβώς λόγω της χούντας, τράβηξε έως το 1974, σε μια πορεία σύμπτωσης με άλλες χώρες που υπέστησαν ανάλογες πολιτικές περιπέτειες. Παρακολουθώντας την έξοχα ισορροπημένη και υποδειγματικής οικονομίας σκηνική διασκευή του Ζ στο Εθνικό, η αναδρομή στα ανήσυχα, σκοτεινά αλλά και γεμάτα σφύζουσες ιδέες και επιθυμίες χρόνια της δεκαετίας του ’60 μοιάζει αναπόφευκτη. Ως γνωστόν, το μυθιστόρημα του Βασιλικού καταγράφει, με επίφαση μυθοπλασίας, τα γεγονότα της δολοφονίας του ολυμπιονίκη, υφηγητή της Ιατρικής και βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη από το παρακράτος της Δεξιάς τον Μάιο του 1963. Βασισμένο στα ντοκουμέντα της υπόθεσης, το Ζ λέγεται ότι είναι επηρεασμένο από το Εν Ψυχρώ, το γνωστό «non-fiction novel» του Τρούμαν Καπότε. Με δεδομένο, όμως, ότι τα δύο βιβλία κυκλοφόρησαν με διαφορά μηνών το 1966, αυτό που συνέβη είναι (όπως ξεκαθαρίζει σήμερα ο Βασιλικός) ότι το Εν Ψυχρώ λειτούργησε ως εμβρυουλκός, που έδωσε τέλος στην τριετή «εγκυμοσύνη» του Ζ (στην έρευνα αρχικώς και, στη συνέχεια, στην καθήλωση του συγγραφέα στην αποστολή του να γράψει το συγκεκριμένο βιβλίο). Διάβασε το βιβλίο του Καπότε τον Μάιο του 1966 και έγραψε το Ζ τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου, μέσα σε 21 ημέρες.
Τρία χρόνια μετά, το Ζ θα συζητηθεί και πάλι εντόνως μέσω της ταινίας του Κώστα Γαβρά (1969). Με τη συμβολή του Χόρχε Σεμπρούν στο σενάριο, τα λυρικά μέρη του βιβλίου έμειναν εκτός. Η σκηνοθετική πρόθεση δικαιώθηκε: αυτό το υποδειγματικό πολιτικό θρίλερ λειτούργησε και ως οξεία καταγγελία της χούντας στην Ελλάδα και των «αμερικανοκίνητων» δικτατοριών στις υπόλοιπες χώρες του κόσμου.
Έκτοτε, πολύ νερό κύλησε στ’ αυλάκι. Η δημοκρατία αποκαταστάθηκε, χρόνια ευημερίας ακολούθησαν. Ώσπου η κρίση χτύπησε την πόρτα μας και οι βεβαιότητες αίφνης ανατράπηκαν. Στις τελευταίες εκλογές το κόμμα των ακροδεξιών εθνικιστών μπήκε στη Βουλή.
Στην πληθωριστική θεατρική αγορά της Αθήνας η σχέση θεάτρου-πολιτικής άρχισε να απασχολεί ολοένα και περισσότερο σκηνοθέτες και ηθοποιούς. Τα σκηνικά αποτελέσματα κυμαίνονται: στις πολλές παραστάσεις εύκολης πολιτικολογίας αντιπαρατίθενται οι λίγες, που αξίζει να δει κανείς για να μπορέσει να αντιληφθεί συνάφειες και διαφορές, στους καλλιτεχνικούς κώδικες από τη μία, στο πεδίο της πολιτικής πράξης και της Ιστορίας από την άλλη. Σε αυτές τις λίγες συγκαταλέγω το Αλεξάντερπλατς της ομάδας Κανιγκούντα, εμπνευσμένο από το μυθιστόρημα του Άλφρεντ Ντέμπλιν, Βερολίνο Αλεξάντερπλατς (1929) – οι παραστάσεις στο Ίδρυμα Κακογιάννη θα επαναληφθούν σύντομα. Και οπωσδήποτε τις Ζωές των Άλλων της Αλίκης Δανέζη-Κνούτσεν στο Θησείον, σκηνική μεταφορά του σεναρίου της γνωστής ταινίας του Florian Henckel von Donnersmarck (2006), και το Ζ, που σκηνοθετεί η Έφη Θεοδώρου στη Νέα Σκηνή του Εθνικού.
Η «εντροπία» της μεταφοράς από τον ένα κώδικα στον άλλο (από το μυθιστόρημα και την ταινία στη θεατρική πράξη) εξηγεί την ποιότητα της πολιτικής διάστασης της σκηνικής μεταφοράς και στις τρεις περιπτώσεις. Ωστόσο, μόνο στο Ζ το πολιτικό στοιχείο αποκτά ιθαγένεια και εντοπιότητα: η ιστορία της δολοφονίας του Λαμπράκη μιλάει μέσα μας, είναι βγαλμένη μέσα από τα σπλάχνα αυτού του τόπου και των ανθρώπων της, θυμίζει πρόσωπα, νοοτροπίες, συμπεριφορές τόσο οικείες και σημερινές που τρομάζεις. Μέσα από την παράσταση της Θεοδώρου η τραγικότητα της επανάληψης στην Ιστορίας από αφηρημένη ιδέα γίνεται βιωμένη αλήθεια.
Δεν είναι εύκολο. Κι ενώ «προσήλθα» στο θέατρο της Αγίου Κωνσταντίνου με ανησυχία για την απόπειρα, σύντομα μετά την έναρξη της παράστασης κατάλαβα ότι αυτό που εξελίσσεται αξίζει την προσοχή και την εμπλοκή μου (ως θεατή). Το ενιαίο σκηνικό της Εύας Μανιδάκη (ένα μεγάλο μακρόστενο τραπέζι με καρέκλες γύρω, μακριές λάμπες φθορίου που ανεβοκατεβαίνουν, προτζέκτορας που προβάλλει στον τοίχο συνθήματα και φράσεις) με ευελιξία προσαρμοζόταν στους διαφορετικούς χώρους και χρόνους δράσης.
Η ευστοχία και των υπολοίπων συντελεστών αποδεικνύει ότι η Έφη Θεοδώρου ήταν στην καλή της στιγμή. Η σκηνική διασκευή που υπογράφει είναι πρότυπο οικονομίας: συμπυκνώνοντας ένα πολυσέλιδο μυθιστόρημα σε κείμενο παράστασης που δεν ξεπερνά τη μιάμιση ώρα, εξασφάλισε τόσο τη γρήγορη ροή όσο και την πολυφωνική προσέγγιση του βασικού γεγονότος. Αναθέτοντας τους μονολόγους της ερωτευμένης γυναίκας του Λαμπράκη στη Μαρία Κεχαγιόγλου, προσθέτει στο «φανταστικό ντοκιμαντέρ» την αναγκαία λυρική απόχρωση. Οι ηθοποιοί (Θανάσης Δήμου, Μαρία Κεχαγιόγλου, Γιάννης Κότσιφας, Χριστίνα Μαξούρη, Κίτυ Παϊταζόγλου, Γιάννος Περλέγκας, Χάρης Φραγκούλης, Νικόλας Χανακούλας, Νίκος Χατζόπουλος) αποτελούν ένα σύνολο που, παρότι σφιχτά δεμένο, επιτρέπει να θαυμάσεις τη δουλειά και το ταλέντο του καθενός. Μη χάσετε αυτή την παράσταση.