Παρότι η συγκυρία για το Ίδρυμα Γουλανδρή φέτος ήταν ίσως η πιο ατυχής σε σχέση με οποιονδήποτε άλλο πολιτιστικό οργανισμό στην Ελλάδα, αφού το ενδιαφέρον για την εκθαμβωτική συλλογή που παρουσιάστηκε τον προηγούμενο Σεπτέμβριο στο νέο κτίριο της Ερατοσθένους δεν είχε διόλου κοπάσει και το μουσείο αναγκάστηκε να κατεβάσει ρολά για σχεδόν τρεις μήνες λόγω της πανδημίας, οι άνθρωποι του ιδρύματος εννοείται πως δεν το βάζουν κάτω.
Κι ενώ είχαν προγραμματίσει μια αναδρομική στο έργο του Γιώργου Ρόρρη να αποτελέσει τη φετινή θερινή έκθεση του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο, για τεχνικούς λόγους και για να μη μείνει το μουσείο χωρίς περιοδική έκθεση έπειτα από χρόνια συνεχούς λειτουργίας, αποφάσισαν τελικά να παρουσιάσουν κάτι ολότελα διαφορετικό, αλλά εξίσου ενδιαφέρον: μια επιλογή από έργα Ελλήνων καλλιτεχνών της διασποράς που ανήκουν στη συλλογή του ιδρύματος.
Το φετινό δημοσιογραφικό κάλεσμα στην Άνδρο ήταν, φυσικά, περιορισμένο λόγω των τρεχουσών συνθηκών, η διάθεση όμως όλων όσοι βρεθήκαμε στη μονίμως ανεμοδαρμένη Χώρα το προηγούμενο Σαββατοκύριακο ήταν ιδιαίτερα ανεβασμένη. Και παρότι μια έκθεση με έργα τόσο ετερόκλητων καλλιτεχνών, χωρίς θεματική ενότητα, μόνο εν μέρει τεχνοτροπική, έχοντας βασικούς κοινούς τόπους την αφαιρετική προσέγγιση, τη ζωή και τη διαπρεπή καριέρα τους στο εξωτερικό –άρα και μια ενδεχόμενη νοσταλγία για την Ελλάδα–, μου φαινόταν ρίσκο από πλευράς συνοχής, τελικά η προσεκτική επιλογή των έργων και η ίδια η παρουσίασή τους λειτουργούν και το αποτέλεσμα είναι ένα συγκροτημένο αφιέρωμα, τουλάχιστον απολαυστικό.
Το Ίδρυμα Γουλανδρή είναι αποφασισμένο να συνεχίσει να μας απασχολεί, καθώς ετοιμάζει τις πρώτες του περιοδικές εκθέσεις για την Ερατοσθένους αλλά και την ανανέωση της μόνιμης συλλογής του, κινήσεις που, καλώς εχόντων των πραγμάτων, υπόσχονται να μας εκπλήξουν πολύ σύντομα.
Όπως εξήγησε συγκινημένος ο Κυριάκος Κουτσομάλλης, ο διευθυντής του Ιδρύματος Γουλανδρή που επιμελήθηκε προσωπικά την έκθεση, «πρόκειται για έναν φόρο ευγνωμοσύνης σε αυτούς τους ανθρώπους που κατάφεραν να τιμήσουν τον τόπο μας. Θελήσαμε να δούμε ποιοι είναι αυτοί οι καλλιτέχνες και πώς βρέθηκαν εκεί που βρέθηκαν. Άλλοι γεννήθηκαν στο εξωτερικό, άλλοι έφυγαν για λόγους βιοποριστικούς, άλλοι διωγμένοι μετά τον Εμφύλιο, άλλοι ήθελαν να δοκιμαστούν στην αφαίρεση, γιατί απασχολούσε πολλούς καλλιτέχνες εκτός Ελλάδας, ενώ εδώ εμφανιζόταν δειλά. Αντίθετα, το να ζωγραφίζεις παραστατικά την περίοδο εκείνη στην Ευρώπη ήταν απαξιωτικό, προκαλούσε χλεύη».
O κ. Κουτσομάλλης ξεκίνησε την ξενάγηση με τη συγκινητική ιστορία της Chryssa, όπως την είχε αφηγηθεί η ίδια η Χρύσα Βαρδέα σε εκείνον και στην Ελίζα Γουλανδρή, όταν είχαν προσκληθεί στο στούντιο της γλύπτριας στη Νέα Υόρκη. Έφυγε από την Ελλάδα πάμφτωχη τη δεκαετία του '50 και υπήρξαν στιγμές που για να ζεσταθεί, «για να μπορέσει να υπάρξει», κατέφευγε στα λόμπι μεγάλων ξενοδοχείων, όπου άλλοτε τη δέχονταν, άλλοτε την έδιωχναν. «Χάρη στην εργατικότητα και στην επιμονή της αυτή η γυναίκα κατάφερε να δημιουργήσει ένα πολυώροφο μέγαρο στο Σόχο και να μπει στις εκθέσεις των μεγαλύτερων διεθνών μουσείων».
Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο φανερά επηρεασμένος από τον Μαρκ Ρόθκο –με τον οποίο συνδέθηκε φιλικά– εξπρεσιονιστής Θεόδωρος Στάμος, που γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη και σε κάποια φάση της ζωής του εγκαταστάθηκε στη Λευκάδα, ή οι επηρεασμένες από τα ροδοπέταλα του Επιταφίου γραμμές του Άρη Κουτρουλή.
Κατά την ξενάγηση, ειδική μνεία έγινε από τον κ. Κουτσομάλλη στον Τζον Χριστοφόρου, του οποίου πέντε υπέροχα, εξπρεσιονιστικά, σχεδόν «βάρβαρα» έργα κλείνουν την έκθεση στην τελική αίθουσα του -3. Ο γεννημένος στο Λονδίνο, από γονείς με καταγωγή από τη Σμύρνη, και εγκατεστημένος στο Παρίσι καλλιτέχνης, που πέθανε το 2014, υπηρέτησε στη Βασιλική Αεροπορία της Αγγλίας, στα βομβαρδιστικά αεροσκάφη, εμπειρία που κουβαλούσε όλη του τη ζωή. Αυτό το βάρος της φρίκης του Β' Παγκοσμίου Πολέμου το εξωτερίκευσε μέσω της επιθετικής, σκληρής τέχνης του, εκπέμποντας ταυτόχρονα μηνύματα ανθρωπισμού.
Αξίζει να γίνει αναφορά και στην εξαιρετική σκηνογραφία της έκθεσης που υπογράφει η ομάδα της Μικρής Άρκτου, της Βιβής Γερολυμάτου και του Ανδρέα Γεωργιάδη, οι οποίοι έχουν επιμεληθεί και το ανεπανάληπτο στήσιμο της μόνιμης συλλογής του νέου μουσείου της Ερατοσθένους. Ακριβώς επειδή κάποια από τα έργα ήταν ήδη γνωστά, δόθηκε ιδιαίτερο βάρος σε μια νέα προσέγγιση που τα αναζωογόνησε. Οι υπογραφές των καλλιτεχνών με στένσιλ στους τοίχους είναι μια αναπάντεχη πινελιά σε έναν πολυτελή, τριώροφο χώρο που προσφέρεται για παιχνιδίσματα τέτοιου τύπου – σίγουρα, όταν τον επισκέπτεσαι, ξεχνάς ότι είσαι σε ελληνικό νησί και νιώθεις σαν να έχεις διακτινιστεί σε κάποια πολιτιστική Μέκκα της Ευρώπης.
Εξάλλου, το Ίδρυμα Γουλανδρή είναι αποφασισμένο να συνεχίσει να μας απασχολεί, καθώς ετοιμάζει τις πρώτες του περιοδικές εκθέσεις για την Ερατοσθένους αλλά και την ανανέωση της μόνιμης συλλογής του, κινήσεις που, καλώς εχόντων των πραγμάτων, υπόσχονται να μας εκπλήξουν πολύ σύντομα.
Αφαιρετικές προσεγγίσεις Ελλήνων καλλιτεχνών της διασποράς
Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή
Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Άνδρου (οδός Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, Χώρα, Άνδρος, 22820 22444)
Ώρες λειτουργίας θερινής περιόδου (Ιούλιος-Σεπτέμβριος): Τετ.-Κυρ. 11:00-15:00 & 18:00-21:00, Δευτ. 11:00-15:00, Τρ. κλειστά
Οι καλλιτέχνες που περιλαμβάνονται στο αφιέρωμα είναι οι: Chryssa (Χρύσα Βαρδέα), Takis (Παναγιώτης Βασιλάκης), Θεόδωρος Στάμος, Γιάννης Κουνέλλης, Λουκάς Σαμαράς, Θάνος Τσίγκος, Τζον Χριστοφόρου, Ντίκος Βυζάντιος, Pavlos (Παύλος Διονυσόπουλος), Σοφία Βάρη, Μπάμπης Βεκρής (Electros), Νάσος Δάφνης, Κώστας Ανδρέου, George Negroponte, Μαρκ Χατζηπατέρας, Νάκης Παναγιωτίδης, Άλκης Πιερράκος, Άρης Κουτρουλής, Lynda Benglis.
To άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.