Λένε πως κανείς δεν ξεχνά την πρώτη φορά που έρχεται αντιμέτωπος με ένα έργο του Bill Viola. 'Οπως δεν ξεχνά πού τον βρήκε ένας μεγάλος σεισμός. Ισως επειδή τα αισθήματα είναι πρωτογενή κι ενστικτώδη – φόβος, έκσταση, έκπληξη, θυμός, πένθος -, ίσως επειδή κανένας πριν από αυτόν δεν χρησιμοποίησε το βίντεο με το στοχαστικό μέγεθος ενός μεγάλου δασκάλου.
Δεν έχω δει πολλή video-art. Αλλά η εμπειρία που είχα στο Grand Palais χθες (που πρώτη φορά φιλοξενεί έκθεση ενός video artist στην ιστορία του) ήταν και για μένα κατακλυσμιαία. Δεν συνηθίζεται η λέξη, το ξέρω, ειδικά σήμερα που σχεδόν όλοι ασχολούνται με την "μικρή" εικόνα (το σεξ, την επιβίωση, τις σχέσεις των ανθρωπων μεταξύ τους). Ο Viola, εξαρχής, επικεντρώθηκε στη μεγάλη εικόνα, το ένα και μοναδικό θέμα που ορίζει τον άνθρωπο: το ότι γεννιέται και μετά πεθαίνει! "Ενα πράγμα πάντα με ενδιέφερε", έχει πει. " Ποιός ειμαι. Πού βρίσκομαι. Πού πάω".
'Ολα, μα όλα τα εργα του, είναι διάστικτα από αυτή τη δαμόκλεια αίσθηση θνητότητας. Αλλά οχι με την βίαιη απελπισία που υπάρχει, ας πούμε, στον Φράνσις Μπέηκον. Μάλλον με την πικρή πνοή που διατρέχει τα Σονέττα του Σαίξπηρ, ή τον δικό μας Σολωμό, πλεγμένη αξεδιάλυτα με τη λαχτάρα της ζωής.
'Ολα, μα όλα τα εργα του, είναι διάστικτα από αυτή τη δαμόκλεια αίσθηση θνητότητας. Αλλά οχι με την βίαιη απελπισία που υπάρχει, ας πούμε, στον Φράνσις Μπέηκον. Μάλλον με την πικρή πνοή που διατρέχει τα Σονέττα του Σαίξπηρ, ή τον δικό μας Σολωμό, πλεγμένη αξεδιάλυτα με τη λαχτάρα της ζωής.
Στις μεγάλες σκοτεινές αίθουσες, τα βίντεο αντηχούν και αντιδιαστέλλονται: δάκρυα που γίνονται καταρράκτες, καταρράκτες που υψώνονται και αναλήπτονται στους ουρανούς συμπαρασύροντας ένα νεκρό σώμα, μια πυρκαγιά που γίνεται γαλάζια θάλασσα, στάλες που πέφτουν σε μια ακίνητη πισίνα από το ύψος ενός ανθρώπου που αποπειράθηκε να βουτήσει, αλλά ένα χέρι τον έκοψε στον αέρα, έμεινε μετέωρος και έσβησε μέσα στη μεγάλη εικόνα, τριζόνια και άνεμος στη νυχτερινή πορεία μιας γυναίκας –ήχοι μιας ανθρώπινης νύχτας, “σπαρμένης θαύματα και μάγια”…
Η συμπαράθεση είναι ευφυής. Οταν βλέπεις το “Ουρανός και Γή”, 1992 (δυό αντιμέτωπες οθόνες που προβάλλουν η μία στο βυθό της άλλης το πρόσωπο ενός νεογέννητου και το πρόσωπο ενός γέρου στον επιθανάτιο ρόγχο του), ακούς από το δίπλα δωμάτιο τις “Εννιά προσπάθειες για να κατακτήσεις την αθανασία” (1996), τους γρυλισμούς του Viola, καθώς κρατάει την αναπνοή του, μέχρι που πνίγεται.
Δεν είναι μόνο η ιδιοφυής χρήση της τεχνολογίας (από το Veiling του 1995 μέχρι τις Τρεις Γυνάικες του 2008), είναι η σκέψη πίσω από αυτήν. Οι πολλαπλές στρώσεις στις οθόνες του, τα πέπλα, τα layers, το αρχαίο παλίμψηστο (οι περγαμηνές όπου το αρχικό κείμενο σβηνόταν για να γραφεί κάποιο άλλο), είναι η πιό ταιριαστή εικόνα αυτού του κόσμου όπου οι νέοι σπρώχνουν τους πρωϊνούς να φεύγουν, για να επαναλάβουν την ίδια τραγωδία. Πάνω στο νέο κρέας παίζει η παλιά ανάγκη της ζωής, να σπαρταρήσει χαρούμενη στο πάτωμα- σα σφαγμένο ζώο.
Τα layers είναι επίσης μέσο ταιριαστό για να εκφράσεις την κοινή καταγωγή όλης της ανθρώπινης τελετουργίας, μαγείας,ή σκέψης. Άραβες κι Έλληνες είδαν τα άστρα του ίδιου ουρανού. Κάτω από τα διδάγματα του βουδισμού βρίσκεις τα ίχνη της αθαυμαστίας του Δημόκριτου. Στους Έλληνες αναστενάρηδες βλέπεις τους ινδουϊστές πυροβάτες των νησιών Φίτζι, όπου ο Viola ταξίδεψε με την γυνάικα του και ισόβια συνεργάτιδά του Kira Perov. Κάτι βαθύ, κοινό συνδέει όλους τους ανθρώπους όταν σκέφτονται το θάνατο. Όλοι επινοούν παρηγοριές. Όλοι κατασκευάζουν θεούς και είδωλα.
Σε μια συνέντευξή του στους Financial Times, με αφορμή τους Dreamers (2013) –έργο που εκτίθεται και αυτό στο Grand Palais- είχε πει: «Όλα είναι θέμα επιφανειών. Αυτό που βλέπουμε να μας περιβάλλει είναι η πιο προφανής, χονδροειδής όψη της ανθρώπινης ύπαρξης, ο φυσικός κόσμος. Πράγματα, υλικά, ύλη... Αλλά υπάρχει και μια άλλη διάσταση. Μπορείς να τη νιώσεις- ο καθένας μπορεί να τη νιώσει. Όλοι έχουμε έναν απέραντο εσωτερικό κόσμο, χωρίς όρια, που κατά κάποιον τρόπο θυμίζει τον ψηφιακό κόσμο»
Πού στρέφεται ό άνθρωπος όταν τον χώνουν στο χώμα; Στον ουρανό! Εκεί στράφηκε και ο Bill Viola. Θέλησε να δημιουργήσει τις Ιερές Εικόνες της σύγχρονης εποχής. Συνειδητά. «Συνομιλώντας» με τους μεγάλους δασκάλους της Αναγέννησης (που μελέτησε όταν έμεινε στη Φλωρεντία), επαναδημιουργώντας τις εικόνες τους (πιο προφανής Η Επίσκεψη της Ελισάβετ στην Παναγία, του Pontormo,1528, που γέννησε τον δικό του Χαιρετισμό, 1995), καταδείχνοντας τα πρόσωπα της Τεχνης του να προσπαθούν να υψωθούν σε κάτι σωτήριο, άχρονο και καθαρό: να «διψάνε για ουρανό», να ψάχνουν σε κάτι να πιστέψουν.
Μόνο που ο θεός, που εξυποννοείται και δαπνέει ολόκληρο το έργο του, δεν είναι πρός τα πάνω, αλλά προς τα μέσα. Ο ουρανός του Viola είναι ο «απέραντος εσωτερικός κόσμος» του ανθρώπου, η νόηση και τα αισθήματά του. Κι ο μόνος τρόπος να μη χάνεται ο άνθρωπος, είναι ένας, πάντα ο ίδιος: η αγάπη. Όπως λέει κι ο ίδιος: «Μέσα από την αγάπη η ψυχή ενώνεται με το θεό». Η φράση θα ταίριαζε σε έναν μοναχό οποιασδήποτε θρησκείας, αλλά την λέει ο κορυφαίος ψηφιακός καλλιτέχνης του κόσμου μας.
Σας παρουσιάζω μερικά από τα έργα που εκτίθενται, με σύντομες σημειώσεις. Καμμία απολύτως φωτογραφία δεν μπορεί να αποδώσει την μνημειακότητα και την ποίηση των έργων. Η μεγάλη τους δύναμη βρίσκεται στην κίνηση, συνήθως αργή και τελετουργική, που προκαλεί μια αίσθηση Μυστηρίου με την θρησκευτική έννοια. Μια Γλυπτική του Χρόνου.
Η έκθεση διαρκεί έως την 21η Ιουλίου 2014.
Τα κύρια εκθέματα, με σχολιασμό