Στους χάρτες προηγούμενων αιώνων, οι περιοχές που ήταν πρακτικά αχαρτογράφητες και αντιπροσώπευαν το «άγνωστο», εκεί όπου δεν είχε πατήσει ανθρώπινο πόδι ή ο δυτικός πολιτισμός δεν είχε ακόμα κάνει απόβαση, αποδίδονταν συχνά με τη μορφή δράκων και άλλων τερατόμορφων πλασμάτων, με προφανείς συνδηλώσεις.
Από κει αντλεί τον τίτλο της «Hic sunt dracones» (Εδώ υπάρχουν δράκοντες) η νέα έκθεση-blockbuster του Μουσείου Μπενάκη που θα καταλάβει από την 1η Ιουνίου όλο το ισόγειο του κτιρίου της Πειραιώς, ανοίγοντας διάλογο ανάμεσα σε επιλεγμένα αντικείμενα των μόνιμων συλλογών του μουσείου, προερχόμενων από διαφορετικές εποχές, περιοχές, τεχνοτροπίες και καλλιτεχνικά ρεύματα, και νέα έργα που δημιουργεί αυτή την περίοδο στην Αθήνα ένας κορυφαίος διεθνής καλλιτέχνης των καιρών μας, ο Rick Lowe.
Με καταγωγή από την Αλαμπάμα και βάση του το Τέξας, ο Lowe έγινε ευρύτερα γνωστός στο ελληνικό κοινό πριν από μερικά χρόνια με τη συμμετοχή του στην documenta14 που διεξήχθη στην Αθήνα, όπου παρουσίασε το Victoria Square Project – σημειωτέον, πρόκειται για το μοναδικό πρότζεκτ απ’ όλη εκείνη την καλλιτεχνική έκρηξη που έζησε η Αθήνα, το οποίο παρέμεινε ενεργό στον αστικό ιστό μετά το πέρας της διοργάνωσης.
Δείγμα «κοινωνικής γλυπτικής», στην οποία ειδικεύεται εδώ και δεκαετίες ο καλλιτέχνης, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα το Project Row Houses στο Τέξας, ένα κοινωνικό-καλλιτεχνικό πείραμα που ξεκίνησε να αναβαθμίζει μια ολόκληρη περιοχή στο Χιούστον στις αρχές των ’90s, ανακαινίζοντας κατοικίες για καλλιτεχνική χρήση και φιλοξενία ανύπαντρων μητέρων, το Victoria Square Project τοποθετήθηκε σε παρακείμενο στενό της πλατείας Βικτωρίας, περιοχή που το ’16-’17 αποτελούσε κομβικό σημείο για τη μετακίνηση Σύριων και λοιπών προσφύγων στην τότε εκρηκτική για το προσφυγικό συνθήκη.
Η γνώση είναι πολύ υποκειμενική. Όσα ξέρουμε σήμερα μπορεί να μην ισχύουν αύριο, η γνώση αλλάζει διαρκώς. Τα πράγματα που ισχυριζόμαστε ότι γνωρίζουμε, για μένα είναι πολύ απλά. Το άγνωστο υπάρχει παντού, αν κοιτάξεις βαθύτερα, θα φτάσεις σε ένα σημείο όπου απλώς δεν θα γνωρίζεις τι κρύβεται παρακάτω. Και όλα καταλήγουν στην απόλυτη ερώτηση, από πού ήρθαμε, γιατί είμαστε εδώ.
Έκτοτε ο χώρος βρήκε οργανική θέση στην κοινωνική γεωγραφία της περιοχής, αποτελώντας κόμβο πολιτιστικών ανταλλαγών και συνεργειών ανάμεσα σε καλλιτέχνες, πρόσφυγες, μετανάστες και τοπικές κοινότητες, ενώ αυτή την περίοδο το υπόγειό του αποτελεί το στούντιο του Lowe, ο οποίος φιλοτεχνεί έργα μεγάλης κλίμακας για την έκθεση του Μπενάκη. Παράλληλα δημιουργεί και νέα για μία ακόμα έκθεση στην Αθήνα, στην γκαλερί Gagosian, που τον εκπροσωπεί, με τίτλο «Still learning from Athens».
Σε αυτόν τον χώρο υποδέχθηκε τη LiFO για μια συζήτηση με τους επιμελητές της έκθεσης του Μπενάκη, Πολύνα Κοσμαδάκη και Γιώργο Τζιρτζιλάκη, παρουσιάζοντάς μας το νέο σώμα δουλειάς του και εξηγώντας μας τι σχέση μπορεί να έχουν αυτά τα πολυεπίπεδα έργα, που έχουν ως βάση τους διάφορα υλικά, όπως αποκόμματα εφημερίδων, πάνω στα οποία τοποθετούνται πολλαπλά στρώματα άλλων υλικών, που θυμίζουν παλίμψηστα ή τουβλάκια Ντόμινο, φέρνοντας στον νου, καθώς τα κοιτάς από μακριά, παράξενους χάρτες αλλά και πίνακες του Τζάκσον Πόλοκ, με έργα μιας συλλογής όπως αυτή του Μουσείου Μπενάκη.
Ένας μη προφανής διάλογος
«Είχα αυτή την ιδέα προτού δω τη μόνιμη συλλογή του Μουσείου Μπενάκη. Η ιδέα βασίστηκε στη δουλειά μου με τους πρόσφυγες εδώ, στο Victoria Square Project. Σκεφτόμουν τι σημαίνει να ταξιδεύεις, να περνάς τα σύνορα, να βρίσκεσαι διαρκώς σε νέα μέρη, και ήθελα κάπως να εστιάσω σε αυτήν τη δραστηριότητα.
Βλέποντας τη συλλογή του Μουσείου Μπενάκη και το Αρχείο Δοξιάδη, κάπως άρχισαν να βγάζουν νόημα όλα. Ο Δοξιάδης ήταν απίστευτος στο να λέει ιστορίες μέσω της χαρτογράφησης. Σε όλη μου την εμπειρία με κοινωνικά πρότζεκτ, αμφισβητώ συνεχώς την αλήθεια και τη βεβαιότητα, ενώ εκείνος είχε συγκεκριμένες ιδέες που προσπαθούσε να αποτυπώσει.
Βλέποντας όλα αυτά τα εργαλεία στη συλλογή του μουσείου, σκέφτηκα πως είναι αντιπροσωπευτικά της έννοιας της μετακίνησης: πράγματα που φέρνουν μαζί τους οι μετανάστες και οι πρόσφυγες ή τους βοηθούν να φτάσουν στον προορισμό τους ή ακόμα και κάποια που αποτελούν κομμάτι της μνήμης τους.
Προσπάθησα, λοιπόν, να καταλάβω πώς τα αντικείμενα της συλλογής συνδέονται με την ιδέα της μετακίνησης και της μετανάστευσης με έναν τρόπο που να μην είναι συγκεκριμένος αλλά να αφήνει χώρο στο κοινό να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα».
«Μια πολύ παράξενη έκθεση»
Πολύνα Κοσμαδάκη: Καλέσαμε τον Rick στο πλαίσιο του προγράμματος που τρέχουμε στο Μουσείο Μπενάκη τα τελευταία τουλάχιστον δέκα χρόνια, για τις ανάγκες του οποίου καλούμε καλλιτέχνες να δουλέψουν ανοίγοντας σε διάλογο με τη συλλογή, σε μεγαλύτερη ή μικρότερη κλίμακα.
Αυτό το πρότζεκτ είναι από τα μεγαλύτερα και τα πιο συμμετοχικά ‒ θα χρησιμοποιηθούν 130-140 αντικείμενα της συλλογής και 20-30 από το Αρχείο Δοξιάδη. Καταδυθήκαμε κυριολεκτικά στα υπόγεια της συλλογής για να διαλέξουμε τα αντικείμενα. Τα μισά από αυτά έχουν να κάνουν με την ευρύτερη ιδέα της χαρτογράφησης σε σχέση με το πώς αποδίδεται η μετακίνηση στον χώρο, στο γνωστό και στο άγνωστο, με τη χρήση περισσότερο ή λιγότερο αφηρημένων οπτικών συμβόλων.
Οι δράκοι συμβόλιζαν το άγνωστο, αλλά μας ενδιαφέρει και το γνωστό, γιατί κανένας χάρτης δεν είναι 100% ακριβής· ειδικά εκείνοι του 16ου και 17ου αιώνα ήταν κατά το ήμισυ παρατήρηση και κατά το ήμισυ φαντασία. Και έχουμε και αντικείμενα που προωθούν την έννοια της χαρτογράφησης χωρίς να είναι χάρτες: θρησκευτικά σύμβολα, κινέζικα κεραμικά, κεντήματα με μοτίβα για τα οποία ο Rick έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον.
Η γλώσσα της χαρτογράφησης είναι υποκειμενική. Τα αντικείμενα ποικίλλουν και είναι από τον 16ο ως τον 20ό αιώνα, περιλαμβάνουν ακόμα και έναν πίνακα του Γκίκα και έναν του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη ‒ το εύρος του χρόνου και των υλικών είναι μεγάλο.
Γιώργος Τζιρτζιλάκης: Είναι μια πολύ παράξενη έκθεση που προκαλεί έκπληξη. Αναρωτιέσαι, μα τι σχέση έχει ένας καλλιτέχνης από το Τέξας, που ναι μεν μπορεί να έχει δουλέψει εδώ πολλά χρόνια και να έχει ελληνικές αναφορές, αλλά δεν γνωρίζει σε βάθος τη συλλογή του σημαντικότερου μουσείου της Ελλάδας; Για μένα πρόκειται για μια μετατόπιση από τη χαρτογράφηση στην κοσμολογία.
Αυτή η έκθεση είναι ίσως ο ορισμός ενός μότο του Πικιώνη: «Η ενιαία παράδοση του κόσμου από την ανατολή στη δύση από το βορρά στη μεσημβρία». Προσπαθούσα για πολλά χρόνια να καταλάβω τι εννοεί με την «ενιαία παράδοση» ‒ υπάρχει η εντοπιότητα, η τοπική κουλτούρα. Νομίζω πως αυτή η έκθεση είναι μια δοκιμή αυτής της ενιαίας παράδοσης. Η δουλειά του Rick είναι να οργανώνει κόσμους, σύμπαντα, και αυτός ο διάλογος, αυτή η περίεργη σχέση που αναπτύσσεται νομίζω πως θα έχει μεγάλο ενδιαφέρον.
Η ιδέα του αγνώστου
Rick Lowe: Η γνώση είναι πολύ υποκειμενική. Όσα ξέρουμε σήμερα μπορεί να μην ισχύουν αύριο, η γνώση αλλάζει διαρκώς. Τα πράγματα που ισχυριζόμαστε ότι γνωρίζουμε, για μένα είναι πολύ απλά. Το άγνωστο υπάρχει παντού, αν κοιτάξεις βαθύτερα, θα φτάσεις σε ένα σημείο όπου απλώς δεν θα γνωρίζεις τι κρύβεται παρακάτω. Και όλα καταλήγουν στην απόλυτη ερώτηση, από πού ήρθαμε, γιατί είμαστε εδώ. Όλη η γνώση που κατέχουμε μπορεί να μετακινηθεί στη σφαίρα του άγνωστου.
Ταυτόχρονα, λαμβάνουμε όλες αυτές τις πληροφορίες που υποτίθεται ότι είναι αληθείς, αλλά εγώ δεν τις εμπιστεύομαι απαραίτητα. Ναι, μια κάμερα μπορεί να σου δείξει κάποιον να προχωρά και να πηγαίνει κάπου, ποιο είναι όμως το context σε αυτό που βλέπεις;
Προσπαθείς να κάνεις συνδέσεις με τα δεδομένα που έχεις, αλλά πάντα υπάρχουν πολύ περισσότερα γύρω τους που κάνουν την αξία της δοθείσας πληροφορίας να διαχέεται. Όλες αυτές οι πληροφορίες τελικά δεν είναι χρήσιμες, αν έχεις τη μεγάλη εικόνα στο μυαλό σου.
Π.Κ.: Σε σχέση με το context, μόλις μετατοπίσεις λίγο τα πράγματα, ανακαλύπτεις νέα άγνωστα. Αυτό δείχνει και η έκθεση: πράγματα που δεν κολλάνε φαινομενικά μεταξύ τους, περίοδοι, υλικά, αν τα τοποθετήσεις δίπλα δίπλα, βγάζουν μια διαφορετική αλήθεια.
Γ.Τ.: Το ερώτημα είναι: Ξέρουμε τα πάντα; Ζούμε σε έναν πλήρως ψηφιοποιημένο κόσμο, με κάμερες παρακολούθησης κλειστών κυκλωμάτων παντού, αλλά παράλληλα υπάρχει η επιθυμία μας να ανακαλύψουμε περισσότερα.
R.L.: Χρειαζόμαστε περισσότερους δράκους! Οι πίνακές μου προέρχονται από την ιδέα του ντόμινο. Υπάρχουν πενήντα διαφορετικοί τρόποι να παίξεις ντόμινο, με διαφορετικούς κανόνες, όμως τι γίνεται αν αφαιρέσεις, για παράδειγμα, το μέτρημα των κουκκίδων και απλώς παρατηρήσεις τους σχηματισμούς; Αν πάρεις αυτά τα μοτίβα και αρχίσεις να τα στοιβάζεις, δημιουργούνται περισσότεροι δράκοι. Τότε καταλαβαίνεις ότι, ενώ νομίζεις πως ξέρεις κάτι, στην πραγματικότητα δεν ξέρεις τίποτα.
Αυτή η συνειδητοποίηση κινητοποιεί την ανάγκη να ονειρεύεσαι, να αναρωτιέσαι, να θέλεις, αντί να νιώθεις συμβιβασμένος και ικανοποιημένος με αυτά που γνωρίζεις. Κάτι άλλο μας κρατά εδώ. Κάποιοι απλώς θέλουν να σκέφτονται περισσότερο.
Π.Κ.: Νομίζω πως αυτό κάνει και ο Rick στην κοινωνική του εργασία. Το Victoria Square Project είναι ένα τέτοιο παράδειγμα, ως κοινωνικό γλυπτό. Βάζεις κάτι καινούργιο σε μια γειτονιά και δεν ξέρεις τι θα συμβεί. Τα πάντα μπορούν να συμβούν. Το ντόμινο, η κοινωνική γλυπτική, οι πίνακες, οι χάρτες, συνδέονται. Μετακινείς κάτι και είναι συναρπαστικό το να βλέπεις τι θα ακολουθήσει.
Έτσι και στην έκθεση συνδέονται τα μαθηματικά, οι χάρτες, οι προσευχές, έχουμε σχετικά βιβλία με βυζαντινούς ψαλμούς, με παραμύθια… Είναι μια διαφορετική προσέγγιση, δεν υπάρχει ούτε χρονολογικό ούτε γεωγραφικό μοτίβο σε αυτή την έκθεση.
Γ.Τ.: Επανέρχομαι στον Πικιώνη: πώς σχετίζεται ο Πικιώνης, ας πούμε, με την ιαπωνική παράδοση; Με μια αίσθηση κοσμολογίας και κοσμοπολιτισμού πιο βαθιά. Τα έργα του Rick μας υπενθυμίζουν αυτή την παράξενη συνέχεια των συμπάντων, των κόσμων.
Από την Αθήνα της προσφυγικής κρίσης στην Αθήνα του gentrification
«Πριν από την πανδημία υπήρχε ένας συγκεκριμένος τρόπος ζωής σε ένα μέρος, τώρα αυτό έχει αλλάξει. Συνήθως ερχόμουν στην Αθήνα για 7-10 μέρες περίπου, αλλά αυτήν τη φορά θα μείνω για δύο μήνες, το μεγαλύτερο διάστημα παραμονής μου εδώ. Είναι διαφορετικά γιατί η καθημερινότητα γίνεται περισσότερο ρουτίνα. Όταν βρίσκεσαι σε ένα μέρος για μικρό χρονικό διάστημα πρέπει να προγραμματίσεις την κάθε μέρα.
Παλαιότερα έλεγα ότι δεν έρχομαι στην Αθήνα, έρχομαι στη Βικτώρια. Ήταν το μόνος μέρος γύρω από το οποίο κινούμουν, έμενα εδώ, δούλευα, έτρωγα εδώ. Τώρα έχω την ευκαιρία να δω περισσότερα.
Πάντως, ακόμα κι αυτό το τετράγωνο εδώ έχει αλλάξει πολύ. Το απέναντι καφέ δεν είχε τραπέζια έξω όταν πρωτοήρθα. Εμείς βάζαμε μικρά τραπέζια στον πεζόδρομο και τον ζωντανεύαμε. Τώρα, προς μεγάλη μου έκπληξη, έχει τραπέζια και κόσμο παντού. Είναι ενδιαφέρον να το βλέπεις. Παράλληλα, η προσφυγική κρίση που κυριαρχούσε στην πόλη και στην πλατεία έχει υποχωρήσει. Γενικά, το μέρος είναι πολύ ζωντανό και όλα τα κενά νιώθεις ότι έχουν συμπληρωθεί».
«Ακόμα μαθαίνω από την Αθήνα»
«Ο τίτλος της documenta14 ήταν “Learning from Athens”. Όσο χρόνο πέρασα με τους ανθρώπους της διοργάνωσης και τους καλλιτέχνες ένιωσα ότι δεν εκμεταλλεύτηκαν πραγματικά όσα είχε να τους προσφέρει η πόλη, που είναι πολλά. Ήρθαν με την ιδέα ότι ξέρουν. Εγώ ήρθα με μεγάλη περιέργεια για την Αθήνα, για την Ελλάδα. Η δουλειά μου εδώ ήταν ενδεικτική της δικής μου προσπάθειας να κατανοήσω τι έχει να προσφέρει, της δικής μου κατανόησης του κόσμου και των συμπεριφορών, και συνεχώς προκύπτουν νέα δεδομένα.
Για την έκθεση στην Gagosian γνώρισα την ποίηση του Καβάφη. Διάβαζα την “Ιθάκη” και διάφορα έργα παίρνουν τίτλο τους από εκεί. Είναι τόσο όμορφο να καταδύεσαι βαθύτερα στο ταξίδι. Ο προορισμός είναι προφανής, επιφανειακός. Με αυτή την έκθεση θέλω να δείξω ότι πραγματικά εκτιμώ όσα βλέπω και ενδιαφέρομαι να μπω σε μια συνεχή διαδικασία μάθησης, να μη λέω απλώς ότι έμαθα, κι αυτό ήταν».
Project Row Houses: 30 χρόνια μετά
«Πάντα τονίζω τη διαφορά μεταξύ ενός καλλιτέχνη και ενός μεσίτη που ασχολούνται με πρότζεκτ real estate. Έχουμε διαφορετικούς στόχους. Ο μεσίτης προσπαθεί να απαντήσει σε ερωτήματα όπως πόσα χρήματα θα βγάλει, πόσα άτομα μπορεί να στεγάσει. Ο καλλιτέχνης δημιουργεί ερωτήματα. Εγώ έφτιαχνα διαρκώς ερωτήματα γύρω από την ιστορία των Μαύρων στην Αμερική, της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, το νόημα της συνύπαρξης ανθρώπων που προέρχονται μέσα και έξω από μία κοινότητα.
Δεν είχα ιδέα πόσο θα διαρκούσε αυτό το πρότζεκτ. Σταδιακά ένιωσα την ανάγκη να μετακινηθώ προς τα μέσα, γι’ αυτό άρχισα να ασχολούμαι με τη ζωγραφική. Τώρα έχει ενδιαφέρον να επιστρέφω σε αυτό και να βλέπω νέους ανθρώπους να ζουν εκεί. Υπάρχει ένα ισχυρό ίδρυμα που το τρέχει, το οποίο όμως πλέον απαντά σε ερωτήματα παρά τα θέτει. Ακόμα και η αποστολή του πρότζεκτ έχει αλλάξει. Τότε θέλαμε να είμαστε καταλύτης ενδυνάμωσης, να παρατηρήσουμε πώς οι άνθρωποι βρίσκουν τρόπους ενδυνάμωσης. Τώρα ο ίδιος ο οργανισμός ενδυναμώνει τους ανθρώπους».
Hic sunt dracones (Εδώ υπάρχουν δράκοντες) - Χαρτογραφώντας το Άγνωστο: Ένα πρότζεκτ του Rick Lowe
Μουσείο Μπενάκη – Πειραιώς 138
2/6-30/7, Πέμ., Κυρ. 10:00-18:00, Παρ., Σάβ. 10:00-22:00
Still Learning from Athens
Gagosian – Αναπήρων Πολέμου 22
7/6-29/7, Τρ.-Σάβ. 11:00-19:00, Πέμ. 11:00-20:00