Μπορεί να είναι «ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή», σύμφωνα με το ρητό του Ιπποκράτη, τίποτα όμως δεν είναι πιο εφήμερο από ένα φρούτο κολλημένο στον τοίχο, όπως η περιβόητη ήδη μπανάνα που παρουσίασε πριν μερικές μέρες ο Μαουρίτσιο Κατελάν ως έργο αξίας 120.000 δολαρίων στο ετήσιο πανηγύρι ματαιοδοξίας, σαμπάνιας και αδιάκοπων selfies της μεγάλης εικαστικής φουάρ Art Basel Miami Beach.
Τρία χρόνια μετά την χρυσή (18 καρατίων) και απολύτως λειτουργική λεκάνη που είχε εγκαταστήσει στις τουαλέτες του Μουσείου Guggenheim (και έκανε ουρές το κοινό για να την χρησιμοποιήσει), ο διάσημος για τα μεγαλειώδη εικονοκλαστικά γλυπτά του Ιταλός εικαστικός, επέστρεψε στη δημοσιότητα, προσφέροντας με την μπανάνα του το τέλειο όπλο για όσους πιστεύουν ότι η σύγχρονη τέχνη δεν είναι παρά μια τεράστια φάρσα.
Το έργο, που φέρει τον τίτλο "Comedian", βρέθηκε την περασμένη εβδομάδα δύο φόρες στις επικεφαλίδες των media ανά τον πλανήτη, την πρώτη όταν έκανε την εμφάνιση του στην έκθεση και την δεύτερη, όταν το Σάββατο που μας πέρασε ένας πεινασμένος για δημοσιότητα performance artist – ο David Datuna - έσκισε την μονωτική ταινία που συγκρατούσε την μπανάνα στον τοίχο και την καταβρόχθισε, θεωρώντας ότι έτσι κατέστρεψε ή ακύρωσε το έργο που όμως ήδη είχε ουσιαστικά «κατέβει», και κυρίως είχε ήδη πωληθεί ως concept σε τρεις αγοραστές.
Αφότου το Σάββατο ένας «performence artist» ξεκόλλησε το έργο και έφαγε την μπανάνα για να το κάνει αμέσως θέμα στο Instagram, τοποθετήθηκε μια άλλη στη θέση της για να αποσυρθεί κι αυτή αργά την Κυριακή εξαιτίας της φασαρίας και του συνωστισμού γύρω από το έργο.
Σύμφωνα με τους υπεύθυνους της γκαλερί που φιλοξενούσε το έργο, αυτό ουδόλως καταστράφηκε ούτε έχασε την αξία του μετά την καταδρομή του Datuna. Οι τρεις αγοραστές που ξόδεψαν συνολικά 390.000 δολάρια για να το αποκτήσουν, αγόρασαν το concept του έργου και μαζί μ΄ αυτό ένα πιστοποιητικό αυθεντικότητας μαζί με οδηγίες εγκατάστασης. Λίγο αφότου έφαγε την αρχική μπανάνα (που ήδη είχε γίνει καφέ) ο Datuna, τοποθετήθηκε μια άλλη στη θέση της για να αποσυρθεί κι αυτή αργά την Κυριακή εξαιτίας της φασαρίας και του συνωστισμού γύρω από το έργο.
Σχετικά με τον τύπο που έφαγε την μπανάνα για να το κάνει αμέσως θέμα στο Instagram, μπορεί να νομίζει ότι ακολουθεί την μακρά παράδοση όσων είχαν επιχειρήσει να επαναφέρουν την εννοιακή τέχνη από τον κόσμο των ιδεών στην πεζή πραγματικότητα – όπως οι αναρίθμητοι καλλιτέχνες που ούρησαν στο «Σιντριβάνι» του Marchel Duchamp ή όπως ο Τζον Λένον που το 1966 άρπαξε και δάγκωσε ένα μήλο που είχε παρουσιάσει ως έκθεμα η Γιόκο Όνο στην πρώτη έκθεση της στο Λονδίνο και κάπως έτσι ξεκίνησε η σχέση τους.
Όσον αφορά τώρα στο οντολογικό στάτους της μπανάνας ως έργο ή προϊόν τέχνης, θα πίστευε κανείς ότι έχουν ήδη επιλυθεί τέτοια ζητήματα. Αν αγοράσεις φωτιστική εγκατάσταση από τον Dan Flavin, κάποια στιγμή θα πρέπει να αντικατασταθούν οι καμένοι λαμπτήρες με καινούριους. Όπως είπε και ο Emmanuel Perrotin, ο dealer του Κατελάν, «όλοι αλλάζουμε τακτικά τα λουλούδια στο βάζο».
Τα ερωτήματα όμως για το κοινό παραμένουν: Μας δουλεύει ο Κατελάν; Είναι τέχνη αυτό το πράγμα; Κι αν ναι, έπρεπε να βρίσκεται κανείς εκεί για να εκτιμήσει το έργο;
Καταρχάς, θα πρέπει να σημειωθεί ότι δεν πρόκειται απλώς για μια «μπανάνα», αλλά για μια μπανάνα και μια μονωτική ταινία – είναι σημαντική αυτή η διευκρίνιση. Το "Comedian" δεν αποτελεί απλώς μια μονοδιάστατη ντανταϊστική 'εξαπάτηση' όπου ένα κοινό προϊόν ανακηρύσσεται έργο τέχνης – μια εικαστική πρακτική που μετρά ήδη ολόκληρο αιώνα. Είναι ένα γλυπτό που συνεχίζει τον μακρόχρονο δεσμό του Κατελάν με την ιδέα της ανάρτησης (ή του κρεμάσματος), της αφαίρεσης και της αναστολής ως εργαλείου με το οποίο το προφανές γίνεται παράλογο ή γελοίο, ξεφουσκώνοντας μ' αυτόν τον τρόπο την πομπώδη υποκρισία μεγάλου μέρους της καλλιτεχνικής δραστηριότητας.
Όπως το έργο του "Novecento" (1900) του 1997, στο οποίο ένα ταριχευμένο άλογο κρέμεται από ένα μπαρόκ ταβάνι σαν πολυέλαιος, εκθέτοντας τόσο την μεγαλομανία της φασιστικής εικονογραφίας όσο και την ματαιότητα κάθε απόπειρας της μοντέρνας τέχνης να αναμετρηθεί με την κλασική αρχιτεκτονική. Ή το "La Rivoluzione Siamo Noi" (Η επανάσταση είμαστε εμείς) του 2000, όπου κρέμεται ο ίδιος με τη μορφή μιας κούκλας. Όταν το 2011 παρουσίασε την μεγάλη αναδρομική του έκθεση στο Guggenheim, o Κατελάν κρέμασε σε γάντζους όλα τα διάσημα γλυπτά του στο κέντρο της γκαλερί σα να ήταν μπουγάδα κρεμασμένη για να στεγνώσει.
Ο πιο σημαντικός πρόγονος όμως της 'μπανάνας' – και ειδικότερα της χρήσης μονωτικής ταινίας ως μέσου αναστολής – στο έργο του Κατελάν είναι το "A Perfect Day" (Μια τέλεια μέρα) του 1997, για το οποίο είχε δέσει με μονωτική ταινία τον τότε dealer του, Massimo De Carlo και τον είχε κολλήσει σ' έναν λευκό τοίχο όπου παρέμεινε ολόκληρη τη μέρα εγκαινίων της έκθεσης. Σ' αυτό το πλαίσιο του πρότερου έργου του θα πρέπει να τοποθετηθεί και η μπανάνα, ως σύμβολο της αγοράς της τέχνης που κρεμιέται στον τοίχο, εκτεθειμένη, μαραμένη και αξιοθρήνητη.
Αυτή η υπονόμευση του ίδιου του συστήματος της σύγχρονης τέχνης που κατά καιρούς επιχειρεί ο Κατελάν γίνεται εκ των έσω και όχι με τη μορφή χονδροειδών προσβολών από κάποια κυνική απόσταση ασφαλείας. Μπορεί να εκλάβει κανείς ολόκληρη την καριέρα του ως μαρτυρία μιας έντονης πλην ανέφικτης επιθυμίας να δημιουργηθεί ειλικρινής τέχνη, χωρίς να παρεμποδίζεται είτε από το χρήμα είτε από τις αμφιβολίες του ίδιου του καλλιτέχνη.
Υπ' αυτή την έννοια, ο Κατελάν λειτουργεί ως το άκρο αντίθετο του Banksy, ενός 'καλλιτέχνη του δρόμου', το (εξαιρετικά επικερδές) έργο του οποίου έχει ως μόνιμη βάση ένα είδος δημαγωγικού χλευασμού, είτε όταν παραδίδει έργο του σε οίκο πλειστηριασμού και κατά τη διάρκεια της δημοπρασίας αυτό 'αυτοκαταστρέφεται' είτε όταν βάζει τίτλο σε πωλητήριο ενός πίνακά του "I Can't Believe You Morons Actually Buy This Shit" (Δεν μπορώ να πιστέψω ότι είστε τόσο ηλίθιοι που αγοράζετε αυτή τη μαλακία). Η κωλοπαιδίστικη στάση του Banksy είναι υπολογισμένη για να ικανοποιήσει μια κοινή στις μέρες μας αντίληψη ότι όλοι οι καλλιτέχνες αλλά και οι υπεύθυνοι των μουσείων, οι επιμελητές των εκθέσεων, οι συλλέκτες και οι κριτικοί, είναι απατεώνες.
Οι αληθινοί καλλιτέχνες δεν αναζητούν τρόπους για να σε πιάσουν κορόιδο. Αυτό που κάνει τον Κατελάν ενδιαφέροντα και συναρπαστικό καλλιτέχνη – και συγχρόνως εκθέτει το πόσο κουραστικός και πολιτισμικά άκυρος φαρσέρ είναι ο Banksy – είναι ακριβώς η προθυμία του να εμπλέκει άμεσα τον εαυτό του στα οικονομικά, κοινωνικά και θεωρητικά συστήματα που συγκροτούν τον τρόπο με τον οποίο παρατηρούμε και αποδίδουμε αξία στην τέχνη. Μ' αυτή την έννοια, ο τίτλος του τελευταίου αυτού έργου του – "Comedian" – είναι βαθιά ειρωνικός, επειδή ο Κατελάν, όπως οι καλύτεροι κλόουν, κατά βάθος δεν είναι κωμικός, αλλά τραγωδός που επιχειρεί να δείξει ότι οι βεβαιότητές μας είναι τόσο γλιστερές και φευγαλέες όσο μια μπανανόφλουδα.
Με στοιχεία από τους New York Times