Ανυπομονούσα καιρό να δω αυτό το ντοκιμαντέρ που κυκλοφόρησε τελικά πριν από λίγες μέρες, μετά από ενδελεχή προεργασία αρκετών χρόνων, από τον δημιουργό του, τον Άλεξ Γουίντερ, που φέτος ήταν η χρονιά του, θα λέγαμε, αν δεν ακουγόταν λίγο γκαντέμικο αυτό σε μια τέτοια χρονιά. Όχι μόνο παρέδωσε ως σκηνοθέτης δύο ντοκιμαντέρ εξαιρετικού ενδιαφέροντος –εκτός από το Zappa, κυκλοφόρησε φέτος και το Showbiz Kids για τα πρώην παιδιά-θαύματα του Χόλιγουντ– αλλά επέστρεψε μετά από δεκαετίες και ως ηθοποιός για να ενσαρκώσει ξανά τον ρόλο του Μπιλ στην ταινία Bill & Ted Face the Music, πλάι στον Τεντ του Κιάνου Ριβς, για να μας χαρίσει πολύτιμο γέλιο και καλή καρδιά.
Δεν θα μπορούσα να πω ότι αγάπησα ή ένιωσα έστω ποτέ την μουσική του (δεν ήταν αυτός ο σκοπός του δημιουργού της έτσι κι αλλιώς), ούτε και επιχείρησα πραγματικά να την διαπεράσω (ή να την αφήσω να με διαπεράσει εκείνη), περίμενα όμως πώς και πώς αυτή την ταινία μήπως και βγάλω επιτέλους μια άκρη γι' αυτή την προσωπικότητα που πάντα έμοιαζε πανταχού παρούσα, εντός και εκτός των ροκ κυκλωμάτων, και σχεδόν καταπιεστική στις εμβληματικές διαστάσεις που είχε λάβει.
Όπως ακούγεται να τονίζει ο ίδιος ο Ζάππα δυο-τρεις φορές στο ντοκιμαντέρ, το μόνο που ήθελε πάντα ήταν να ακούσει την μουσική που είχε στο μυαλό του και που πυρετωδώς την κατέγραφε διαρκώς σε παρτιτούρες που συχνά έμοιαζαν με πολύπλοκες εξισώσεις, να παίζεται με τον ιδανικό τρόπο.
Η περιεκτική λιτότητα του ονόματος (Ζάππα, τελεία και παύλα) σε σχέση με την πληθωρική συμπεριφορά, η εμφάνιση υποδειγματικού και μάλλον απειλητικού αρχιφρικιού (στα '80s έγινε αρκετά κυριλέ πάντως, μόνο το πυκνό μουστάκι και η τριχωτή τελεία πάνω από το πηγούνι παρέμειναν ακλόνητα στις θέσεις τους), ο συνδυασμός της ελαφρότητας ενός ελευθεριακού και φαρσικού performance με το βάρος ενός δημιουργού πολυτονικών συμφωνικών έργων που απαιτούσαν τρομακτική πειθαρχεία στην εκτέλεσή τους (και ροκ κιθαρίστας και avant-garde μαέστρος, και ανευλαβής χαβαλές και αμείλικτα σοβαρός, και εικονοκλάστης και συντηρητικός, και ψώνιο και καταφερτζής), το γεγονός ότι υπήρξε έμβλημα της αντικουλτούρας και της drug κουλτούρας ενώ ήταν φανατικά κατά της χρήσης ναρκωτικών, η αναρχοφιλελεύθερη (και αντικομουνιστική) ιδεολογία του, που τον έκανε έναν από τους πιο επιφανείς επικριτές της λογοκρισίας, της απληστίας και της υποκρισίας εντός και εκτός μουσικής βιομηχανίας, ενίοτε όμως τον έφερνε στα όρια της δεξιάς αντίδρασης.
Τόσα συγκεχυμένα και αντιφατικά μεταξύ τους μηνύματα... Τι ρόλο έπαιζε τελικά; Μου ήταν δύσκολο να τον πιάσω, και ό,τι μπορούσα να πιάσω, μου φαινόταν μάλλον ξένο και ως εκ τούτου αντιπαθητικό. Τον γνώριζαν οι πάντες, δεν είχα γνωρίσει ποτέ μου όμως κάποιον που να τον άκουγε πραγματικά, με εξαίρεση ίσως κάποιους μυστήριους τύπους που είχαν λίγο-πολύ εντρυφήσει στα ερμητικά (για μας τους υπόλοιπους) μουσικά συστήματα των κορυφαίων συνθετών της πρωτοπορίας (Στραβίνσκι, Σένμπεργκ, Κέιτζ, Στοκχάουζεν, Βαρέζ κ.λπ).
Αντίθετα από τον παιδικό του φίλο και κατοπινό «εχθρό» του, Ντον βαν Βλιτ, γνωστότερο βεβαίως ως Captain Beefheart, ο Ζάππα δεν υιοθετήθηκε ποτέ από τις «εναλλακτικές» στρατιές των μουσικόφιλων.
Συναρπαστική στον ειρμό της και πλούσια σε έρευνα και υλικό (το δαιδαλώδες υπόγειο με τα αρχεία του Zappa μοιάζει με αποθηκευτικό χώρο της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου), η ταινία του Άλεξ Γουίντερ ξεδιπλώνει την ζωή και την κοσμοθεωρία μιας ιδιοφυούς και χαρισματικής περίπτωσης καλλιτέχνη που ήταν ο ορισμός του control freak, συγχρόνως όμως ήταν απόλυτα συνεπής στην ασυνέπεια του και στις άγριες αντιφάσεις του.
Όπως ακούγεται να τονίζει ο ίδιος ο Ζάππα δυο-τρεις φορές στο ντοκιμαντέρ, το μόνο που ήθελε πάντα ήταν να ακούσει τη μουσική που είχε στο μυαλό του και που πυρετωδώς την κατέγραφε διαρκώς σε παρτιτούρες που συχνά έμοιαζαν με πολύπλοκες εξισώσεις, να παίζεται με τον ιδανικό τρόπο. Το απόλυτο κριτήριο ήταν να υπάρχει η μικρότερη δυνατή απόσταση από τη λαμπερή ισχύ της αρχικής σύλληψης μέχρι την πραγμάτωση μέσω μιας μπάντας ή μιας ορχήστρας.
Ακούγεται να λέει επίσης το εξής: «Πάντα πίστευα ότι αν μπορείς να βγάλεις γέλιο από κάτι, αυτό είναι καλό. Και αν μπορείς να κάνεις την ζωή να φαίνεται πιο ζωηρή και πολύχρωμη, αυτό είναι καλό επίσης».
Η ταινία ξεκινάει από το τέλος, ή σχεδόν από το τέλος, καθώς παρακολουθούμε τον Ζάππα να γίνεται δεκτός κυριολεκτικά ως Μεσσίας στην Πράγα του 1990, αμέσως μετά την αποτίναξη του σοβιετικού ζυγού. «Να παραμείνετε μοναδικοί», λέει απευθυνόμενος στα πλήθη που τον αποθεώνουν, «να μην αφομοιωθείτε σώνει και καλά από άλλες κουλτούρες». Στη συνέχεια ο Πρόεδρος Χάβελ τον χρήζει επίσημο διαμεσολαβητή πολιτισμικών αλλά και εμπορικών σχέσεων της χώρας του με τις ΗΠΑ.
Μετά από αυτές τις σκηνές στην (τότε) Τσεχοσλοβακία, η ταινία μπαίνει σε χρονολογική σειρά, ξεκινώντας από τα παιδικά του χρόνια και καταλήγοντας με τον πρόωρο θάνατό του, από καρκίνο του προστάτη, στις 4 Δεκεμβρίου του 1993, λίγες μέρες πριν τα 53α του γενέθλια.
Παρακολουθούμε διαδοχικά τον ασθματικό έφηβο που δεν είχε κανένα ενδιαφέρον για τη μουσική μέχρι που ήρθε η επιφοίτηση / αποκάλυψη, αρχικά με τις συνθέσεις του Έντγκαρ Βαρέζ και κατόπιν με τις ντανταϊστικές και αταβιστικές πιθανότητες του rock 'n' roll, τη σύσταση της θρυλικής του μπάντας, των Mothers of Invention (που τους έκανε τη ζωή μαρτύριο με την τελειοθηρία του), τον πάταγο που έκανε το άλμπουμ Freak Out!
Το 1966, αναδείχθηκε σε πρίγκιπα της σκηνής του Laurel Canyon στο Λος Άντζελες. Ακολούθησαν τα '70s της ανεξαρτησίας και τα '80s της απροσδόκητης δημοσιότητας, όταν βρισκόταν διαρκώς στην τηλεόραση ως καλεσμένος δημοφιλών talk shows και μέχρι και υποψηφιότητα για το προεδρικό χρίσμα σκεφτόταν σοβαρά να θέσει.
Όσον αφορά στο τρίπτυχο sex & drugs & rock 'n' roll, μπορεί να απείχε από το δεύτερο σκέλος, του πρώτου όμως του έδωσε και κατάλαβε εκτός γάμου, ασχέτως αν έβλεπε τον εαυτό του και ως υποδειγματικό (με τον τρόπο του) οικογενειάρχη. Αυτό που τον ανάλωνε ολοκληρωτικά όμως ήταν πάντα η μουσική του. Όσο ζούσε, είχαν ήδη κυκλοφορήσει 62 άλμπουμ με δικό το υλικό. Από τον θάνατό του μέχρι σήμερα, έχουν ακολουθήσει άλλα 53.
«Πολλά από αυτά που κάνω είναι σχεδιασμένα για να ενοχλούν το κοινό μέχρι το σημείο που μπορεί επιτέλους, για μια στιγμή έστω, να αρχίσουν να θέτουν ερωτήματα για τις συνθήκες του περιβάλλοντός τους» ακούγεται να λέει ο Ζάππα στην ταινία. «Όσο δεν διαισθάνονται το ίδιο τους το περιβάλλον –όσο δεν ανησυχούν γι' αυτό– δεν πρόκειται να κάνουν τίποτα για να το αλλάξουν. Πρέπει όμως να αλλάξει κάτι άμεσα προτού η Αμερική αρπάξει από τον λαιμό τον κόσμο και χέσει πάνω του».