«Μπορεί η αφήγηση σου να έχει τη μορφή ενός παραμυθιού, ενός τραγουδιού, ενός μόνο ήχου –μυριάδες είναι οι τρόποι που υπάρχουν -, αλλά πάντα από κάτω θα υπάρχει αυτό που δίνει ισχύ σ’ όλες τις μεγάλες ταινίες που διασώζονται μέχρι σήμερα: το ανθρώπινο δράμα. Έτσι, εμένα μ’ ενδιαφέρει η αλήθεια μιας κατάστασης κι όχι η αληθοφάνειά της, η μοίρα ενός προσώπου και όχι η ωραιοποίησή του, η σύγκρουση των δυνάμεων που λειτουργούν μέσα σε μια υπόθεση και όχι η παράστασή τους. Μ’ ενδιαφέρουν, με δυο λόγια, οι ιστορίες που αφηγείται χρόνια τώρα ο λαός μας –μ’ ενδιαφέρει όμως και η «ιστορία» που κρύβει μέσα της ο τρόπος που ένας άνθρωπος πιάνει το ποτήρι του…», έλεγε η Φρίντα Λιάππα στον Τέλη Σαμαντά σε συνέντευξή της στην «Αυγή» το Νοέμβριο του 1981.
Τον Δεκέμβριο του 2023 η Ταινιοθήκη της Ελλάδος θα παρουσιάσει σε ψηφιακά αποκατεστημένη κόπια 4Κ την ταινία της Φ. Λιάππα «Μια ζωή σε θυμάμαι να φεύγεις» του 1977 σε συνεργασία με το Φεστιβάλ Δράμας και τον Κυριάκο Αγγελάκο στο πλαίσιο του προγράμματος A Season of Classic Films" της ACE και του Creative Europe
Ήταν ένα εξαιρετικά ευαίσθητο και ευάλωτο πλάσμα, με μια τρομερή μαχητικότητα από την άλλη πλευρά και ένα τρομέρο πείσμα στα πράγματα τα οποία έκανε. Είτε έκανε ταινίες, είτε ο τρόπος που ντυνόταν, δυναμική μέσα σε ένα χώρο κυρίως ανδροκρατούμενο.
«Νομίζω η Φρίντα», μας λέει ο Κυριάκος Αγγελάκος, ένας από τους ανθρώπους της ζωής της που μας παραχώρησε τις σπάνιες φωτογραφίες της από το προσωπικό του αρχείο, «έχει αφήσει ένα ίχνος το οποίο καλό είναι να το παρακολουθούμε ακόμα, να βλέπουμε τις ταινίες της, να διαβάζουμε τα ποιήματά της».
«Σαν δημιουργός, στις ταινίες, έβγαινε η πιο πεισματάρικη πλευρά του χαρακτήρα της. Γιατί στην ουσία η Φρίντα είχε μια εγγενή αντίθεση. Ήταν ένα εξαιρετικά ευαίσθητο και ευάλωτο πλάσμα, με μια τρομερή μαχητικότητα από την άλλη πλευρά και ένα τρομέρο πείσμα στα πράγματα τα οποία έκανε. Είτε έκανε ταινίες, είτε ο τρόπος που ντυνόταν, δυναμική μέσα σε ένα χώρο κυρίως ανδροκρατούμενο.
Την εποχή εκείνη στην ουσία είχε επιβάλει την παρουσία της, δεν της δόθηκε τίποτα, ήταν ένα πράγμα το οποίο το κατέκτησε και το επέβαλλε. Επέβαλλε την παρουσία της μέσα σε ένα χώρο όπου κυριαρχούσανε άντρες, αποκλειστικά άντρες. Οι δύο γυναίκες που υπήρχαν την εποχή εκείνη ήταν η Τόνια Μαρκετάκη και η Φρίντα. Νομίζω ότι είναι από τους πιο παθιασμένους ανθρώπους που έχω δει γύρω από την τέχνη».
Η ίδια είχε μία φράση του Νίκολας Ρέι που την έλεγε συνέχεια. Έλεγε: «Πείσμα και μόνο πείσμα, ένα ατέλειωτο πείσμα να μην κάνω τίποτα με το οποίο δεν είμαι ερωτευμένος μαζί του» και σε όλη της τη ζωή ακολούθησε ακριβώς αυτό. Έκανε πράγματα μόνο τα οποία ήθελε να κάνει. Αυτό το πλήρωσε πάρα πολύ βαριά. Δεν είχε ποτέ μια ζωή με οικονομική ευχέρεια, μετά την τελευταία της ταινία πούλησε το μοναδικό περιουσιακό στοιχείο που είχε, ένα σπίτι στον Καρέα, για να ξεχρεώσει, για να μην οφείλει σε κανέναν.
«Είχε ένα δικό της τρόπο, ήταν μια ποιητική οπτική πάνω στο ρεαλισμό. Όχι όμως μέσα από μία εξιδανίκευση της ποιητικότητας και όλα αυτά. Ακόμα και αυτό που μπορούσαν οι άλλοι να το χαρακτηρίσουν σαν λαϊκό μπορούσε να το πάρει και να το αναδείξει σε ένα ποιητικό γεγονός. Το 1976, παίρνει τον τίτλο ενός λαϊκού τραγουδιού του Μητροπάνου, το «Μια ζωή σε θυμάμαι να φεύγεις» που για τους άλλους ήταν χαμηλού ενδιαφέροντος και πάνω σ’ αυτό χτίζει μια ταινία στην οποία βάζει όλα τα στοιχεία της προσωπικής της μυθολογίας τεταγμένα με ένα τρόπο άλλο.
Βάζει τον Τσιτσάνη, βάζει το ελληνικό λαϊκό τραγούδι, βάζει τον Raymond Chandler, το αμερικάνικο μυθιστόρημα, βάζει τις σχέσεις της με την Αριστερά, βάζει τη σχέση του αρσενικού με το θηλυκό, με τον άντρα να φεύγει ας πούμε και να ξαναγυρνάει μετά από μια περιπλάνηση, το αδιέξοδο του δημιουργού που κολλάει, βάζει το θέατρο μέσα απ’ τον Μιχαηλίδη και ένα ανέβασμα της Μήδειας.
Και ταυτόχρονα, βάζει τον τρόπο ζωής μιας συγκεκριμένης, όχι παρέας, μια συγκεκριμένης γενιάς, σε μια συγκεκριμένη εποχή που είναι η μεταπολίτευση. Διατηρώντας βεβαίως ένα ανοικτό φινάλε. Πάντα της άρεσε να μην κλείνει τις ταινίες, τα φινάλε να είναι ανοιχτά. Ακόμα και μετά, όταν στην επόμενη ταινία η μία αδερφή αυτοκτονεί, η άλλη είναι σε ένα αεροδρόμιο. Πάντα υπάρχει κάτι που δεν κλείνει».
Ποια ήταν η Φρίντα Λιάππα - Χρονολόγιο
Η Φρίντα Λιάππα γεννήθηκε στη Μεσσήνη, στις 10 Φεβρουαρίου 1948. Πατέρας, ο Ευάγγελος Λιάππας, έμπορος μητέρα, η Ελένη Λιάππα, το γένος Κωστοπούλου, νοικοκυρά. Στιγμιότυπα της παιδικής ηλικίας καταγράφονται στο βιβλίο της Μυστηριώδης ασθένεια.
1964: Ο πατέρας, που υποφέρει από χρόνιες κρίσεις βρογχικού άσθματος, πεθαίνει στα χέρια της.
1965: Αποφοιτά από το γυμνάσιο Μεσσήνης και έρχεται στην Αθήνα. Επιτυγχάνει στις εισαγωγικές εξετάσεις του Πανεπιστημίου και γράφεται στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών. Ζει το καλοκαίρι των Ιουλιανών και οργανώνεται στη Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη.
1966: Αναπτύσσει συνδικαλιστική δράση από το πρώτο πανεπιστημιακό έτος και συμμετέχει στη συντακτική επιτροπή του περιοδικού «Αργώ», που εκδίδουν οι φοιτητές της Φιλοσοφικής. Στο βραχύβιο περιοδικό (μόλις 3 τεύχη) δημοσιεύει τα πρώτα της ποιήματα, μια παρουσίαση του Πέτερ Βάις με αφορμή το ανέβασμα του έργου του Ο θάνατος του Μαρά από το Θέατρο Τέχνης και ένα κείμενο με τίτλο: «Erwin Piscator. Ο επαναστάτης του θεάτρου».
1967: Εκλέγεται στο γραφείο φοιτητών Φιλοσοφικής της Δ.Ν.Λ. και, μετά τον Απρίλη, περνά στην παράνομη αντιδικτατορική δράση. «Τα φοιτητικά μου χρόνια κύλησαν όπως όλων των παιδιών: Δικτατορία. Ασφάλεια. Φυλακή. Έρωτες».
1968: Συλλαμβάνεται στις 20 Μαΐου και ανακρίνεται στην Ασφάλεια από τον Καραπαναγιώτη. Οδηγείται στις φυλακές Αβέρωφ, στις 30 Μαΐου. 20 Νοεμβρίου αρχίζει η δίκη του πρώτου κλιμακίου του «Ρήγα Φεραίου» που εξάρθρωσε η Ασφάλεια. Η Φρίντα καταδικάζεται σε 6 χρόνια φυλακή με πενταετή αναστολή. Αποφυλακίζεται στις 25 Νοεμβρίου. Διαγράφεται από το Πανεπιστήμιο Αθηνών με απόφαση του πειθαρχικού τμήματος, και της αφαιρείται το διαβατήριο.
1972: Δουλεύει σκριπτ στην ταινία Το προξενιό της Άννας του Παντελή Βούλγαρη. Γυρίζει την πρώτη της ταινία μικρού μήκους, με τίτλο Μετά σαράντα μέρες, παραγωγή του περιοδικού «Σύγχρονος Κινηματογράφος».
1973: Καταφέρνει να πάρει διαβατήριο, και εγκαθίσταται στο Λονδίνο, όπου φοιτά στο London Film School. Ταξιδεύει στο Παρίσι, στο Βερολίνο και στη Λισαβόνα, όπου ζει από κοντά την επανάσταση «των Γαριφάλων».
1974: Επιστρέφει στην Ελλάδα. Μεταφράζει το βιβλίο του Ε. Χ. Καρρ Τι είναι η Ιστορία που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πλανήτης. Για δύο χρόνια είναι μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού «Σύγχρονος Κινηματογράφος». Επανεγγράφεται στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών και αποφοιτά στις 16 Μαρτίου με «Λίαν Καλώς».
1977: Σκηνοθετεί τη δεύτερη ταινία της, με τίτλο Μια ζωή σε θυμάμαι να φεύγεις, και παίρνει το Β βραβείο στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και το βραβείο της Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου (ΠΕΚΚ). Αρχίζει να σκηνοθετεί για την τηλεοπτική σειρά «Παρασκήνιο» (τα πρώτα της κομμάτια ήταν για το Ελεύθερο Θέατρο και τον Δημήτρη Μητροπάνο). Γράφει κινηματογραφική κριτική για τα περιοδικά «Αντί» και «Σύγχρονος Κινηματογράφος», κι αυτή η συνεργασία της θα κρατήσει μέχρι το 1980.
1978: Σκηνοθετεί «Παρασκήνια» για τη Ζωή Λάσκαρη και τη Μαίρη Λίντα.
1979: Εργάζεται ως βοηθός σκηνοθέτη στην πρώτη ταινία μεγάλου μήκους του Δημήτρη Μαυρίκιου Στο δρόμο του Λαμόρε. Σκηνοθετεί «Παρασκήνια» για την Ιωάννα Γεωργακοπούλου, τη Δήμητρα Γαλάνη, τη Ρεμπέτικη Κομπανία και τη θεατρική παράσταση του Μίνου Βολανάκη Εκκλησιάζουσες. Αρχίζει να δουλεύει το πρώτο της σενάριο μεγάλου μήκους.
1980: Σκηνοθετεί τα «Παρασκήνια» Η μουσική στον κινηματογράφο και Θερινά σινεμά. Σκηνοθετεί την τρίτη της ταινία μικρού μήκους, με τίτλο Απεταξάμην, και παίρνει το Β βραβείο στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, το βραβείο της ΠΕΚΚ, το βραβείο καλύτερης ταινίας και το βραβείο κοινού στο Γ Φεστιβάλ Δράμας. Εκδίδει την πρώτη της ποιητική συλλογή, με τίτλο Λυρικός επίλογος της οδού Πατησίων.
1981: Οι δρόμοι της αγάπης είναι νυχτερινοί - πρώτη ταινία μεγάλου μήκους. Η ταινία βραβεύεται στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης με τα βραβεία πρωτεμφανιζόμενου σκηνοθέτη, γυναικείας ερμηνείας, φωτογραφίας, μοντάζ, καθώς και το βραβείο της ΠΕΚΚ. Συμμετέχει στα Φεστιβάλ Βερολίνου (Panorama), Λονδίνου, Μόντρεαλ, Άμστερνταμ, Βαλέντσια, Σεντ-Ετιέν, Μονάχου, Κωνσταντινούπολης, στο Διεθνές Φεστιβάλ Γυναικείου Κινηματογράφου και στις Εβδομάδες Ελληνικού Κινηματογράφου στο Ανσύ, στην Μπαστιά, στην Μπολόνια, στη Γενεύη και στο Λοκάρνο. Εκδίδει την ποιητική συλλογή Τα ήσυχα ποιήματα και τα κυνηγετικά σκυλιά.
1982: Σκηνοθετεί δύο τηλεοπτικά κομμάτια για τον Κώστα Καρυωτάκη και τη Μαρία Πολυδούρη. Πιεσμένη από τα μεγάλα οικονομικά χρέη της ταινίας της, αναγκάζεται να σκηνοθετήσει ντοκιμαντέρ για το υπουργείο Γεωργίας, καθώς και δύο ντοκιμαντέρ για τη Χίο και τη Μυτιλήνη.
1983: Σκηνοθετεί την ωριαία τηλεταινία Το νερό της βροχής, βασισμένη στο ομότιτλο διήγημα του Μ. Καραγάτση, για λογαριασμό της ΕΡΤ. Παντρεύεται τον Κυριάκο Αγγελάκο.
1984: Γράφει με τη Ρέα Γαλανάκη το σενάριο για την κινηματογραφική μεταφορά της τραγωδίας του Ευριπίδη Βάκχες. Σκηνοθετεί ένα τηλεοπτικό κομμάτι για την ποιήτρια Μάτση Χατζηλαζάρου.
1985: Εκδίδει την πρώτη της συλλογή διηγημάτων, με τίτλο Η μυστηριώδης ασθένεια. Σκηνοθετεί ένα τηλεοπτικό ντοκιμαντέρ για τη συγγραφέα Άλκη Ζέη. Αρχίζει τα γυρίσματα της δεύτερης ταινίας της μεγάλου μήκους, Ήταν ένας ήσυχος θάνατος.
1986: Ολοκληρώνει την παραγωγή της ταινίας. Η ταινία επιλέγεται ταυτόχρονα από τα Διεθνή Φεστιβάλ του Λοκάρνο και του Σαν Σεμπαστιάν, και η Φρίντα επιλέγει να πάει στο δεύτερο. Η ταινία κερδίζει το βραβείο CIGA (το πρώτο βραβείο του παράλληλου διαγωνιστικού προγράμματος ZONA ABIERTA του Φεστιβάλ), συμμετέχει στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και βραβεύεται με τα βραβεία γυναικείας ερμηνείας, φωτογραφίας, μοντάζ, ήχου και σπέσιαλ εφέ. Συμμετέχει στα Φεστιβάλ της Βαλέντσια, της Άγκυρας, του Βισί, στο DONNE E MEDIA στο Μιλάνο, στο Φεστιβάλ Γυναικών του Μόντρεαλ, στο αφιέρωμα ευρωπαίων γυναικών σκηνοθετών της Ταινιοθήκης της Βαρκελώνης και στις Εβδομάδες Ελληνικού Κινηματογράφου στη Σουηδία, στην Κούβα, στη Βενεζουέλα και στην Αργεντινή.
1987: Γράφει το σενάριο μιας τηλεταινίας με τίτλο Πατρός αγνώστου, βασισμένο στο ομότιτλο διήγημα της Βάσως Σινοπούλου, το οποίο θα σκηνοθετήσει λίγο αργότερα ο Ντίνος Μαυροειδής.
1988: Πεθαίνει η μητέρα της, στις 19 Απριλίου. Το Σεπτέμβριο, η Φρίντα εγκαθίσταται στο Παρίσι για 7 μήνες.
1989: Μετά από εκτεταμένη έρευνα, καταθέτει στην ΕΤ1 μια πρόταση με τίτλο Νίκος Πουλαντζάς, 10 χρόνια μετά. Περιμένοντας την απάντηση της ΕΡΤ, κινηματογραφεί την τελευταία συνέντευξη του Νίκου Σβορώνου, όπου ο ιστορικός μιλάει για τον Νίκο Πουλαντζά. Απάντηση από την ΕΡΤ δεν πήρε ποτέ.
1990: Καλοκαίρι, αρχίζει το γύρισμα της τελευταίας της ταινίας στη Μήλο, με τίτλο Τα χρόνια της μεγάλης ζέστης. Κυκλοφορεί το μυθιστόρημα Ερωτηίδος μάρτυρος.
1991: Κυκλοφορεί την ποιητική συλλογή 1964-1988. Πουλάει το σπίτι στον Καρέα (μοναδικό της περιουσιακό στοιχείο) για να ξεχρεώσει την ταινία. Αρνείται να πάρει μέρος στο διαγωνιστικό τμήμα του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και προτείνει να προβληθεί η ταινία της εκτός συναγωνισμού. Η πρόταση της δε γίνεται δεκτή.
1992: Ιανουάριος. Ο τότε σύμβουλος κινηματογραφίας του ΥΠΠΟ, Απόστολος Δοξιάδης, ζητάει την εξαίρεση της ταινίας από τα κρατικά βραβεία, καταγγέλλοντας ότι, κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων, κακοποιήθηκε ένα ανήλικο παιδί για τις ανάγκες μιας σκηνής. Ένα τρομερό σκάνδαλο ξεσπά και για σειρά ημερών γίνεται πρωτοσέλιδο εφημερίδων και πρώτο θέμα των τηλεοπτικών δελτίων ειδήσεων. Η Φρίντα αντικρούει τις άθλιες συκοφαντίες και καταγγέλλει τον σύμβουλο του ΥΠΠΟ για αναβίωση της λογοκρισίας. Η Μελίνα Μερκούρη, ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, ο Ζιλ Ντασέν, ο Θάνος Μικρούτσικος, ο Νίκος Κούνδουρος και άλλοι τάσσονται με το μέρος της. Ο εισαγγελέας ασκεί αυτεπάγγελτη δίωξη, και η Φρίντα, η μητέρα του παιδιού και οι παραγωγοί της ταινίας καλούνται στην ανακρίτρια. Φεβρουάριος. Η ταινία προβάλλεται ως επίσημη ελληνική συμμετοχή στο 42ο Διεθνές Φεστιβάλ του Βερολίνου.
Επώνυμοι ξένοι κριτικοί, μέλη της FIPRESCI, με ψήφισμα τους στηρίζουν τη Φρίντα. Κυκλοφορεί το σενάριο της ταινίας σε λογοτεχνική μεταγραφή. Μάιος. Η ταινία βγαίνει στους κινηματογράφους. Η Φρίντα γράφει ένα καινούργιο σενάριο με τον Γιώργο Μπράμο, με τίτλο Άγκνιεσκα. Τέλη Οκτωβρίου, μπαίνει στο νοσοκομείο, σε κακή σωματική κατάσταση. Οι εξετάσεις αποκαλύπτουν έναν ευμεγέθη όγκο στον εγκέφαλο. Το Νοέμβριο, υποβάλλεται σε επέμβαση στη Νέα Υόρκη, και η βιοψία δείχνει ότι ο όγκος είναι κακοήθης.
1993: Το Συμβούλιο Πλημμελειοδικών Αθήνας, με απαλλακτικό βούλευμα (το 2826/93), αποφαίνεται, μετά την εξέταση του ανακριτικού υλικού, ότι δεν μπορεί να στοιχειοθετηθεί κατηγορία κατά της Φρίντας Λιάππα, της μητέρας του παιδιού και των παραγωγών της ταινίας για κακοποίηση ανηλίκου.
Η Φρίντα ξαναδουλεύει το Ερωτηίδος μάρτυρος (το διορθωμένο βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Λιβάνη) και, παράλληλα, ετοιμάζει μια καινούργια ποιητική συλλογή, με τίτλο Το τραύλισμα του χρόνου.
1993: η υγεία της αρχίζει να επιδεινώνεται με γρήγορους ρυθμούς.
1994: Καταθέτει στο ΕΚΚ πρόταση για συγγραφή σεναρίου, με τίτλο Τα όνειρα και η πραγματικότητα της Μαργαρίτας. Η πρόταση εγκρίνεται, και η Φρίντα αρχίζει τη συγγραφή του σεναρίου. Η εισαγωγή της στο νοσοκομείο διακόπτει τη συγγραφή, η Φρίντα ζητά από τον πρόεδρο του ΕΚΚ να την αποδεσμεύσει, και προτείνει να δοθεί η αμοιβή που θα εισέπραττε, σε κάποιον νέο κινηματογραφιστή.
Μετά από τρίμηνη παραμονή στο νοσοκομείο, αφήνει την τελευταία της πνοή στις 28 Νοεμβρίου 1994.