Η ντοκιμαντερίστρια Σόφι Φάινς ανήκει στην συνομοταξία εκείνων των κινηματογραφιστών που αντιμετωπίζουν τις ταινίες τεκμηρίωσης απολύτως ισότιμα καλλιτεχνικά με εκείνες της μυθοπλασίας. Ως εκ τούτου, τα δικά της ντοκιμαντέρ διαφοροποιούνται από όλα εκείνα που συχνά παρακολουθούμε στην τηλεόραση με το ρεπορταζιακό στυλ όπου κυριαρχούν η αφήγηση και οι συνεντεύξεις. Άλλωστε η ίδια, η οποία δεν έχει καν τηλεόραση στο σπίτι της, είχε την τύχη να δει τις ταινίες της να παίζονται σχεδόν αποκλειστικά σε κινηματογραφικές αίθουσες. «Δεν είμαι δημοσιογράφος, δεν είμαι καλή στο να παίρνω συνεντεύξεις» ξεκαθάρισε εξαρχής στο master class που παραχώρησε την περασμένη Κυριακή στο Exile room στο Μοναστηράκι και με αφορμή την ταινία της «Χορταριασμένες πόλεις» (Over Your Cities Grass will Grow ) αποκαλύπτοντας την προσωπική της προσέγγιση όσον αφορά το μέσο που υπηρετεί. Η ταινία είναι βασισμένη στη δουλειά του σημαντικού Γερμανού εικαστικού Άνσελμ Κίφερ με τον οποίο ήρθε εντέλει σε ρήξη ακριβώς για την διαφορετική άποψη της για το πως γυρίζεται ένα ντοκιμαντέρ. Όσοι παραβρεθήκαμε ανάμεσα στο ακροατήριο της μας διηγήθηκε πώς ο Κίφερ ενώ συμφώνησε καταρχάς με το αποτέλεσμα, εκ των υστέρων απαίτησε μια πιο συμβατική εκδοχή με επίκεντρο τον ίδιο και λιγότερο το έργο του. Κι όμως, οι μνημειακών διαστάσεων εγκαταστάσεις του, σε ένα παλιό εργοστάσιο μεταξιού στη νότια Γαλλία το οποίο μετέτρεψε σε μία λαβυρινθώδη πολιτεία, ταίριαζαν απόλυτα με το υποβλητικό στυλ της Φάινς όπου η εικόνα και η μουσική υποστήριζαν καταλυτικά τον τρόπο παρουσίασης της δουλειάς του. Αλλά αυτό ακριβώς είναι που την διαφοροποιεί κι όπως λέει: «Δεν κάνω ντοκιμαντέρ – βιογραφίες. Με ενδιαφέρει το έργο κάποιου και όχι η ζωή του. Οι «Χορταριασμένες πόλεις» σχετίζονται με το τοπίο, τις πόλεις και το παράλληλο σύμπαν».
«Ο κινηματογράφος έχει να κάνει με το χρόνο. Δεν είναι απλώς εικόνα, είναι χρόνος. Με ποιον τρόπο αποκαλύπτεις το θέμα που αφηγείσαι. Υπάρχει τεράστια ευκολία να αναπαράγει κανείς εικόνες από το κινητό. Το να οργανώσεις όμως το υλικό σου σε ταινία, χρειάζεται πολύ μεγαλύτερη προσπάθεια».
Έφτασε στην Αθήνα καλεσμένη του αφιερώματος της Ταινιοθήκης της Ελλάδος «Art&Docs: Επίμονα ταλέντα» για να μιλήσει για το έργο της και να συζητήσει με το κοινό για δύο ταινίες της . Η Σόφι Φάινς φέρει και ένα διάσημο όνομα αφού είναι αδελφή των ηθοποιών Ρέιφ και Τζόζεφ Φάινς αλλά και της σκηνοθέτιδας Μάρθα Φάινς και του συνθέτη Μάγνους Φάινς. Φυσικά δεν έχει ανάγκη τη φήμη εκείνων, καθώς έχει κατακτήσει μια ιδιαίτερη θέση στη σύγχρονη κινηματογραφία της Αγγλίας. Πριν καθίσω δίπλα της σε δείπνο που παρέθεσε η Ταινιοθήκη προς τιμή της, κάθισα και είδα το ένα από τα δύο ντοκιμαντέρ που έκανε σε συνεργασία με τον φιλόσοφο Σλαβόι Ζίζεκ. Ο «Οδηγός διεστραμμένων για τον κινηματογράφο»(The Pervert's Guide to Cinema), είναι μια τρομερά ενδιαφέρουσα ψυχαναλυτική προσέγγιση του Σλοβένου διανοούμενου σκηνών διάσημων ταινιών του Χίτσκοκ, του Λυντς, του Τσάπλιν, των αδελφών Μαρξ, για να αναφέρω μερικά μόνο ονόματα. Τον έχει βάλει και μιλάει μέσα στο σκηνικό (άλλοτε αληθινά και άλλοτε ρέπλικες) ταινιών όπως το «Ψυχώ» ή τα «Πουλιά» ή το «Μαλχόλαντ Ντράιβ». Πιάσαμε την κουβέντα με τον πανέμορφο τετράχρονο γιο της Χόρας να μιλάει ακατάπαυστα, να τραγουδάει και να χορεύει - μου φαίνεται ότι ήδη συναγωνίζεται σε λάμψη τους θειους του. Τι αποκομίσατε κάνοντας την ταινία με τον Ζίζεκ; ρωτάω. «Πάρα πολλά πράγματα, δεν είναι μόνο ένα. Κυρίως την επανατοποθέτηση δεδομένων διαπιστώσεων. Υπάρχουν τόσα πολλά μυστικά που μένουν να αποκαλυφθούν όπως στις ταινίες του Τσάρλυ Τσάπλιν, αυτό που λόγου χάρη κάνει στα «Φώτα της πόλης». Ήταν, νομίζετε, τόσο συνειδητά όλα αυτά στους σεναριογράφους και τους σκηνοθέτες παλιότερων δεκαετιών, ακόμα και στις κωμωδίες, όπως διατείνεται ο Ζίζεκ; Μου εξηγεί: «Η κωμωδία είναι ένα φοβερό εργαλείο που προκαλεί τη σάτιρα. Ο κόσμος ήδη από τη δεκαετία του '50 ενδιαφερόταν για τη ψυχανάλυση και ήταν συνειδητοποιημένος όσον αφορά αυτές τις ιδέες. Ο Φρόυντ είχε κάνει μεγάλη αίσθηση. Ο Ζίζεκ βέβαια είναι υπέρμαχος του Λακάντ του οποίου οι ιδέες έχουν εφαρμογή κυρίως σε θέματα κουλτούρας». Είναι όντως τρομερά ενδιαφέρον να μαθαίνεις μέσα από αυτό το ντοκιμαντέρ των Φάινς –Ζίζεκ ότι τα τρία πατώματα του σπιτιού του Άντονυ Πέρκινς – Νορμαν Μπέιτς αντανακλούν το Εγώ, το Υπερεγώ και το Id! Κι άλλα ανάλογα καθώς όλες οι ταινίες που αναλύονται ανήκουν στη συλλογική μνήμη και ποπ κουλτούρα του δυτικού κόσμου.
Πως καταλήξατε να κάνετε το είδος των ντοκιμαντέρ που κάνετε; Ρωτάω, ξέροντας ότι ξεκίνησε ως βοηθός του Πήτερ Γκρήναγουέι. «Έχω δει πολύ περισσότερες ταινίες μυθοπλασίας απ' ότι τεκμηρίωσης, κι εκτιμώ ιδιαίτερα τη δουλειά του Φρέντερικ Γουάιζμαν. Το είδος της κινηματογραφίας το οποίο παίρνει το χρόνο του να παρατηρήσει και όχι να επιταχύνει - με την έννοια ότι η επιτάχυνση πετυχαίνει και τη δραματικότητα. Πρόκειται για έναν διαφορετικό ρυθμό χάρη στον οποίο σου προσφέρεται ο χρόνος να κοιτάξεις και να καταλάβεις κάτι. Αυτό που λέει η Σούζαν Σόνταγκ «Το να νιώσεις τον κόσμο σε μορφή εικόνων είναι να ξανανιώσεις τη μη-πραγματικότητα μέσα από την απομόνωση του πραγματικού. Όταν κινηματογραφείς κάτι, αλλάζει, γίνεται μια εικόνα με πιθανότητες νοήματος». Αυτό είναι που κάνει τις ταινίες τεκμηρίωσης υποκειμενικές, σχολιάζω. «Απολύτως υποκειμενικές» υπογραμμίζει. Και τι συμβαίνει σήμερα με το ίντερνετ όπου ο καθένας ανεβάζει εικόνες, συχνά αποκλειστικά ντοκουμέντα που μπορεί να απομόνωσε μια τυχαία στιγμή μέσα από το κινητό του; Ρωτάω και μου εξηγεί: «Παραμένουν ντοκουμέντα, οπτικό υλικό. Δε διαφέρουν από το μολύβι. Μπορείς να γράψεις μυθιστόρημα με ένα μολύβι. Αλλά ο κινηματογράφος έχει να κάνει με το χρόνο. Δεν είναι απλώς εικόνα, είναι χρόνος. Με ποιον τρόπο αποκαλύπτεις το θέμα που αφηγείσαι. Υπάρχει τεράστια ευκολία να αναπαράγει κανείς εικόνες από το κινητό. Το να οργανώσεις όμως το υλικό σου σε ταινία, χρειάζεται πολύ μεγαλύτερη προσπάθεια».
Μετά από όλα αυτά τα χρόνια που κάνετε ντοκιμαντέρ, τι είναι αυτό που ακόμα σας κάνει να επιμένετε; «Ενδιαφέρομαι για το χώρο τον οποίο τον συμπληρώνει το κομμάτι που έχει να προσφέρει ένα νόημα. Με ενδιαφέρει το πώς ο Ζίζεκ επανατοποθετεί την αντίληψη μας σε ένα χώρο τον οποίο νομίζαμε ότι το έχουμε κατακτήσει και ξαφνικά συνειδητοποιούμε την αλήθεια των πραγμάτων. Επανατοποθετώντας την αλήθεια, αυτό που μοιάζει να είναι η αλήθεια, ακόμα και αν ήταν ένας γοητευτικός χώρος του οποίου η ισορροπία ταράσσεται, διαρρηγνύεται αυτό που έμοιαζε προφανές. Στη δημιουργία ταινιών τεκμηρίωσης μεταπλάθεις αληθινά αντικείμενα σε ακόμα πιο αληθινά. Το να μην ελέγχεις τα πράγματα είναι συναρπαστικό επειδή πρέπει να βρεις με ποιον τρόπο συνδέονται μεταξύ τους. Ότι αυτή η ανακάλυψη μπορεί να έχει κάτι να σου πει, με συναρπάζει. Όταν κινηματογραφείς τον κόσμο, είναι σαν να ξανα-ανακαλύπτεις μέσα στον ίδιο τον κόσμο το μη-πραγματικό. Αν κινηματογραφώ την καρέκλα σου και σηκωθείς και φύγεις, κι εγώ εξακολουθώ να την κινηματογραφώ, αυτό μπορεί να σημαίνει πολλά πράγματα. Αυτή η διαδικασία κινηματογράφησης αλλάζει την πραγματικότητα», κατέληξε. Και η βραδιά συνεχίστηκε εκφράζοντας τον ενθουσιασμό της για την νεοεκλεγείσα μας κυβέρνηση και για τα μέτρα εναντίον της λιτότητας του Γιάνη Βαρουφάκη του οποίου η Σόφι Φάινς δηλώνει μεγάλη θαυμάστρια.