Σε ποιον δεν αρέσουν οι κινηματογραφικές ανατροπές; Ok, όχι ακριβώς ρητορική ερώτηση, κάποιοι που δεν τους αρέσουν θα υπάρχουν σίγουρα, ανήκουν όμως στη μειοψηφία.
Ρωτήστε και τους φουκαράδες τους υπαλλήλους των βιντεοκλάμπ που για χρόνια έπρεπε να ικανοποιήσουν το αίτημα των πελατών τους για «κανένα έξυπνο έργο με καλή ανατροπή στο τέλος».
Τι εστί όμως καλή ανατροπή, πέραν του προσωπικού γούστου;
Κατά πρώτον μια καλή ανατροπή σε πιάνει στον ύπνο, δεν την βλέπεις να έρχεται και ευνοεί την επαναληπτική προβολή, προκειμένου να προσέξεις τα hints που σεναριογράφος και σκηνοθέτης με μέριμνα και σπουδή έχουν προνοήσει να σου δώσουν, αλλιώς πρόκειται για σεναριακή αυθαιρεσία.
Συχνά κλιμακώνει ή κορυφώνει το δράμα, κάποιες φορές στρέφει το θέαμα προς μια νέα κατεύθυνση που δεν είχες φανταστεί, ποτέ όμως σε βαθμό που να καταλύει πλήρως την εσωτερική λογική της ταινίας ή να παραβαίνει ριζικά τους κανόνες λειτουργίας του φιλμικού σύμπαντος που οι δημιουργοί έχουν καθιερώσει ως εκείνη την στιγμή.
Ένα ακόμα βασικό στοιχείο μιας καλής ανατροπής είναι ότι αναδεικνύει, επικυρώνει ή εμπλουτίζει το θέμα της ταινίας.
Η «Έκτη Αίσθηση» σηματοδότησε μια πρωτοφανή έκρηξη από ταινίες στημένες πάνω στο ανατρεπτικό τους φινάλε, εκπαιδεύοντας το κοινό να περιμένει μια ανατροπή, σε σημείο που να απογοητεύεται, όταν αυτή δεν έρχεται, ειδικά στο είδος του μεταφυσικού θρίλερ.
Με αυτά ως δεδομένα συγκέντρωσα και παραθέτω παρακάτω τις δέκα καλύτερες σεναριακές ανατροπές της έβδομης τέχνης με χρονολογική σειρά.
Εννοείται πως ακολουθούν spoilers και εννοείται πως σε περίπτωση που δεν έχετε δει κάποια ταινία, θα ήταν φρονιμότερο να παρακάμψετε το κειμενάκι της και την αναζητήσετε.
Να σημειωθεί πως έχουμε μπόλικες καλές ανατροπές και μετά την έξοδο της τελευταίας ταινίας στη λίστα, αλλά, για να τιμήσω και τη φύση της παρούσας λίστας, τον λόγο που επέλεξα να σταματήσω εκεί θα τον μάθετε στο τέλος του κειμένου.
Το Εργαστήρι του Δόκτορος Καλιγκάρι (Τhe Cabinet of Dr. Caligari, 1920)
Αρχετυπικό δείγμα γερμανικού εξπρεσιονισμού και πηγή εικαστικής (και όχι μόνο) επιρροής για αναρίθμητα φιλμ και σκηνοθέτες, το Εργαστήρι του Δόκτορος Καλιγκάρι είναι διάσημο εξίσου και για το τέλος του.
Στα τελευταία λεπτά της ταινίας ανακαλύπτουμε πως ό,τι παρακολουθήσαμε ως εκείνη την ώρα δεν ήταν παρά ο εφιάλτης ενός έγκλειστου ασθενούς σε ψυχιατρικό άσυλο.
Η ιδέα για αυτή την κατάληξη ανήκε, σύμφωνα με τους ιστορικούς, στον Φριτς Λανγκ, ο οποίος χρόνια μετά θα κλείσει με ανάλογο σεναριακό εύρημα και μια δική του ταινία, το The Woman in the Window.
Τα μοτίβα του ονείρου και του αναξιόπιστου αφηγητή τα συναντούμε πια τακτικά στο σινεμά και, ειδικότερα, στο σινεμά του φανταστικού, σε σημείο που να φαντάζουν συνηθισμένα, στην εποχή τους όμως αυτό που έκαναν οι δημιουργοί του Καλιγκάρι ήταν ριζοσπαστικό.
Oι Διαβολογυναίκες (Diabolique, 1955)
O θρύλος θέλει τον Ανρί-Ζορζ Κλουζό να αγοράζει τα δικαιώματα του βιβλίου λίγες ώρες πριν ο Χίτσκοκ καταθέσει τη δική του πρόταση, εξασφαλίζοντας έτσι τη μεγαλύτερη εισπρακτική επιτυχία του.
Στις Διαβολογυναίκες σύζυγος και ερωμένη υπνωτίζουν και πνίγουν τον αυταρχικό άντρα που έπαιξε μαζί τους, για να δουν το πτώμα του να κάνει φτερά.
Ενώ για κάποια ώρα ο Κλουζό αφήνει να εννοηθεί ότι συμβαίνει κάτι μεταφυσικό, με αποκορύφωμα μια πεντάλεπτη ατμοσφαιρική σεκάνς που επηρέασε εμφανώς τη Λάμψη του Κιούμπρικ, αποκαλύπτεται πως η πηγή του κακού είναι ενδογενής και εντελώς ανθρώπινη.
Η αρσενική πέτρα του σκανδάλου δεν πέθανε ποτέ, επρόκειτο, αντίθετα, για οργανωμένο σχέδιο αυτού και της ερωμένης του, προκειμένου να τρομάξουν μέχρι θανάτου την καρδιοπαθή σύζυγό του.
Στο φινάλε της ταινίας μια κάρτα προειδοποιούσε τους θεατές να μη γίνουν κι αυτοί «διαβολικοί» αποκαλύπτοντας το μυστικό στους υπολοίπους, ένα έξοχο διαφημιστικό τρικ που θα κοσμήσει αρκετά κινηματογραφικά πόστερ στο μέλλον.
Ψυχώ (Psycho, 1960)
Ρηξικέλευθη ταινία το Ψυχώ. Το πρώτο σοκ –και η σημαντικότερη ανατροπή για τον υπογράφοντα– έρχεται γύρω στα 40 λεπτά, όπου ο Χίτσκοκ μετά του σεναριογράφου του Τζόζεφ Στέφανο ξεπαστρεύουν την πρωταγωνίστρια τους στο ντους.
Στο σημείο εκείνο σταματά η ταινία που παρακολουθούσαμε ως εκείνη τη στιγμή και ξεκινά μία εντελώς νέα.
Στη συνέχεια η διάθεσή μας απέναντι στους χαρακτήρες αλλάζει διαρκώς, οι υποψίες μας ότι ο Νόρμαν Μπέιτς είναι εξίσου επικίνδυνος με τη μαμά του αυξάνονται, ώσπου αποκαλύπτεται ότι τους φόνους διέπραξε ο ίδιος, ντυμένος με τα ρούχα της μητέρας του, την οποία, σε ένα από τα χαρακτηριστικότερα jump scares της έβδομης τέχνης, μαθαίνουμε ότι διατηρεί ταριχευμένη στο υπόγειό του, επειδή «η μαμά είναι η καλύτερη φίλη ενός μικρού αγοριού». Πάρτι ψυχανάλυσης.
Ο Πλανήτης των Πιθήκων (The Planet of the Apes, 1968)
Στο τέλος της ταινίας του Φράνκλιν Σάφνερ, ο Τσάρλτον Ίστον ανακαλύπτει ότι ο μακρινός πλανήτης που προσγειώθηκε κατά λάθος το διαστημόπλοιό του, όπου οι πίθηκοι κυβερνούν τους ανθρώπους, στην πραγματικότητα είναι η Γη, πολλά χρόνια μετά.
Στα μάτια μου το εν λόγω twist, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα της λίστας, είναι ένα gimmick, συνιστά περισσότερο μια κίνηση εντυπωσιασμού, ουσιαστικά δεν αλλάζει κάτι στην ταινία και γεννά ερωτηματικά που, αν επιχειρήσεις να απαντήσεις, θα αναδειχθεί η εξωφρενικότητά του – στο κατά τα άλλα μετριότατο ριμέικ του ο Τιμ Μπάρτον αντιλαμβάνεται το ιλαρό του πράγματος και τροποποιεί ευρηματικά το φινάλε του αναλόγως.
Είναι όμως τόσο γλαφυρή η εικόνα που συνέλαβαν οι δημιουργοί του φιλμ για να αποδώσουν τη σεναριακή ανατροπή –το Άγαλμα της Ελευθερίας θαμμένο στην αμμουδιά– και τόσο ισχυρή η επίδρασή της, που την καθιστούν απαραίτητη για οποιαδήποτε σχετική λίστα.
Το Κεντρί (The Sting, 1973)
Έχοντας δει έναν σωρό ταινίες απάτης που παραλλάσσουν το εύρημα της αδιανόητα ψυχαγωγικής ταινίας του Τζορτζ Ρόι Χιλ, πιθανότατα η ανατροπή της σήμερα δεν έχει ανάλογο αντίκτυπο.
Θυμίζω πως στο τέλος αποκαλύπτεται ότι η απάτη που έστησαν οι Πολ Νιούμαν και Ρόμπερτ Ρέντφορντ στον Ρόμπερτ Σο δεν πήγε στραβά και οι ίδιοι δεν πέθαναν, αλλά σκηνοθέτησαν τον θάνατό τους, προκειμένου να τη φέρουν στο θύμα τους.
Κάτι όμως το μελαγχολικό background μιας Αμερικής την περίοδο του Κραχ, κάτι περισσότερο το γλυκόπικρο τέλος της προηγούμενης κοινής εμφάνισης των δύο πρωταγωνιστών στο Butch Cassidy and the Sundance Kid, όπου πηδούν ηρωικά προς τον (αναπόφευκτο) θάνατό τους, προς στιγμήν πιστεύεις ότι, ναι, μπορεί η ταινία να κλείνει έτσι τραγικά.
Η Αυτοκρατορία Αντεπιτίθεται (Τhe Empire Strikes Back, 1980)
H σκηνή της διάσημης ανατροπής
Ως σταθερό σημείο ενδοκινηματογραφικής αναφοράς, αντικείμενο συστηματικής παρωδίας και αναπόσπαστο στοιχείο της ποπ κουλτούρας, η ανατροπή του Εmpire Strikes Back είναι σήμερα γνωστή ακόμα και σε ανθρώπους που ουδέποτε επιχείρησαν να πραγματοποιήσουν το κινηματογραφικό ταξίδι στον πολύ μακρινό γαλαξία του Τζορτζ Λούκας.
Αν σκεφτείς όμως λίγο την έκπληξη των πρώτων θεατών της Αυτοκρατορίας, όταν έβγαινε από τα χείλη του Darth Vader το θρυλικό, πια, «Νο, Ι am your father», πώς αυτό ανατρέπει και συμπληρώνει τη μυθολογία του Πολέμου των Άστρων και πόσο δικαιολογημένα εντάσσει στο κινηματογραφικό λεξικό τον όρο space opera, αντιλαμβάνεσαι γιατί παραμένει μία από τις καθοριστικές κινηματογραφικές ανατροπές.
Το Αδιέξοδο (No Way Out, 1987)
Η ιδέα είναι τόσο απλή και ταυτόχρονα τόσο ιδιοφυής πού απορείς πώς δεν το σκέφτηκε κανείς νωρίτερα: τι θα γινόταν αν το θύμα μιας χιτσκοκικής παρεξήγησης δεν ήταν τελικά θύμα παρεξήγησης;
Θα χρειαζόμουν πολλές σειρές για να εξηγήσω τη δαιδαλώδη πλοκή της συναρπαστικής ταινίας του Ρότζερ Ντόναλντσον, εν ολίγοις, όμως, στο φινάλε αποκαλύπτεται ότι ο Κέβιν Κόστνερ, ο οποίος από σπόντα κινδυνεύει να κατηγορηθεί για τον φόνο της ερωμένης του αλλά και για κατασκοπία για λογαριασμό της Ρωσικής Πλευράς, είναι όντως Ρώσος κατάσκοπος.
Κι επειδή, πλην του χιτσκοκικού προτύπου, η ταινία έχει το άλλο της πόδι στο (νεο)νουάρ, το φινάλε αυτό εντείνει το αδιέξοδο του ήρωα, ο οποίος στην παράδοση του είδους βρίσκεται παγιδευμένος, άπατρις, δίχως το κορίτσι, δίχως μέρος για να στραφεί, δίχως καμία ελπίδα.
To Παιχνίδι των Λυγμών (Τhe Crying Game, 1992)
Περίπου στα μισά της ταινίας έρχεται η μεγάλη αποκάλυψη που σόκαρε το σινεφίλ κοινό τότε. Η Ντιλ, το κορίτσι που ο νεκρός πια Βρετανός στρατιώτης Φόρεστ Γουίτακερ μήνυσε στον εθελοντή του IRA Στίβεν Ρία να προσέχει, έχει πέος.
Η αποκάλυψη έρχεται απότομα, οι δύο χαρακτήρες ερωτοτροπούν, το ερωτικό μουσικό θεματάκι του Μαικλ Νάιμαν κορυφώνεται και σταματά έξαφνα, καθώς ο φακός κατεβαίνει και η αλήθεια αποκαλύπτεται.
Ο Νιλ Τζόρναν διαχειρίζεται με προσοχή τη σκηνή, στα μεθεόρτια της αποκάλυψης επικεντρώνεται όχι στη σύγχυση του Στίβεν Ρία, αλλά στην αγωνία και τον φόβο απόρριψης του Τζέι Ντέιβιντσον.
Κι από το σημείο αυτό κι έπειτα αρχίζει να ξετυλίγεται και το πραγματικό θέμα της ταινίας, που δεν είναι άλλο από την ταυτότητα και την ανάδειξή της ως προϊόν καθαρά εσωτερικού φρονήματος – το περίβλημα, άλλωστε, είναι απλά ένα κομμάτι κρέας, για να παραφράσουμε τον Φόρεστ Γουίτακερ στην ταινία.
Συνήθεις Ύποπτοι ( The Usual Suspects, 1995)
To ανατρεπτικό τέλος της ταινίας
Μεγάλη στιγμή για τους Μπράιαν Σίνγκερ και Κέβιν Σπέισι, οι σοσιαλμιντιακοί δημοδιδάσκαλοι και τα δικαστήρια του όχλου θα ήθελαν να ξεχαστεί, προς το παρόν, όμως, το σινεμά κερδίζει τον κιτρινισμό.
Στο φινάλε αυτής της εμβληματικής στιγμής των '90s ο αστυνόμος διαπιστώνει ότι ο κουτσός αφηγητής Βέρμπαλ Κιντ που ανέκρινε για ώρα επινόησε την ιστορία που του αφηγήθηκε αξιοποιώντας ερεθίσματα ευρισκόμενα στο οπτικό του πεδίο και ο θεατής ανακαλύπτει αφενός ότι ο Βέρμπαλ δεν είναι κουτσός και αφετέρου ότι είναι ο Κάιζερ Σόζε.
Μάλλον. Γιατί, για τη φύση αυτού που παρακολούθησες, σίγουρος δεν μπορείς να είσαι κι αυτό καθιστά τους Συνήθεις Υπόπτους ένα sui generis φιλμικό δοκίμιο για τη σχετικότητα της αλήθειας, τη δύναμη της αφήγησης κι αυτήν τη διαβολική και διαβολικά εθιστική τέχνη που λέγεται σινεμά.
Η Έκτη Αίσθηση (The Sixth Sense, 1999)
Ως υπόδειγμα ενιαίου τόνου, υποβολής και δραματικής ανάπτυξης, η Έκτη Αίσθηση του Μ. Νάιτ Σιάμαλαν θα ήταν μια καταπληκτική φαντασματική ιστορία ακόμα κι αν έλειπε το φημισμένο φινάλε - έκπληξη.
Αυτό όμως έρχεται σαν κερασάκι στην τούρτα για να κλείσει τον μοναδικό λογαριασμό που παραμένει ανοιχτός ως εκείνη την στιγμή, να ολοκληρώσει, δηλαδή, τη συμφιλίωση του (νεκρού όλη αυτή την ώρα!) ψυχολόγου Μάλκολμ Κρόου με την σύζυγό του και να κορυφώσει το μελόδραμα.
Η ταινία διαδόθηκε από στόμα σε στόμα, με τους θεατές να κρατούν μυστικό το φινάλε, προτρέποντας απλά τους γύρω τους να τη δουν οπωσδήποτε. Mε την επιτυχία της, το σεναριακό τρικ της ανατροπής γνώρισε την αποθέωσή του αλλά και την αρχή της παρακμής του.
Βλέπεις, η ταινία σηματοδότησε μια πρωτοφανή έκρηξη από ταινίες στημένες πάνω στο ανατρεπτικό τους φινάλε, εκπαιδεύοντας το κοινό να περιμένει μια ανατροπή, σε σημείο που να απογοητεύεται, όταν αυτή δεν έρχεται, ειδικά στο είδος του μεταφυσικού θρίλερ.
Επίσης η πληροφορία διαδίδεται, πια, με αστραπιαίους ρυθμούς, το μυστικό είναι δύσκολο να μείνει μυστικό, βγαίνει μια ταινία στις αίθουσες και μέσα σε λίγες ώρες έχουν κυκλοφορήσει τα πρώτα gifs και memes.
Με αυτά ως δεδομένα, δύσκολα σήμερα μια κινηματογραφική ανατροπή θα έχει την επίδραση εκείνης της Έκτης Αίσθησης.