Το Βυζαντινό Μουσείο Αργολίδας. Από τον Σπύρο Στάβερη

Το Βυζαντινό Μουσείο Αργολίδας

Ιδανική περιήγηση στη βυζαντινή Αργολίδα σε ένα μουσείο-πρότυπο πρόσφατα ανακαινισμένο

"Το Βυζαντινό Μουσείο Αργολίδας στεγάζεται σε ένα ιστορικό διατηρητέο συγκρότημα της πόλης του Άργους, που έχει μείνει γνωστό ως "Στρατώνες Καποδίστρια". Το συγκρότημα καταλαμβάνει μια ευρύτατη έκταση στο κέντρο της πόλης και απαρτίζεται από τέσσερις πτέρυγες (σήμερα σώζονται μόνο οι τρεις). Η αρχική του φάση ανάγεται γύρω στο 1700, ενώ ανοικοδομήθηκε το 1828-1829 με εντολή του Ιωάννη Καποδίστρια και με αρχιτέκτονα τον Λάμπρο Ζαβό, προκειμένου να στεγάσει το ιππικό του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Το ισόγειο των πτερύγων του προοριζόταν για τον σταβλισμό των αλόγων (ακόμα και σήμερα διατηρούνται οι ταΐστρες των αλόγων στο ισόγειο του μουσείου) και ο όροφος για τους θαλάμους των στρατιωτών, ενώ ο όροφος της βόρειας πτέρυγας, η οποία δεν σώζεται, για το διοικητήριο και τους θαλάμους των αξιωματικών. Τη δεκαετία του 1970 υπήρξαν έντονες πιέσεις για την κατεδάφιση του συγκροτήματος, οι συντονισμένες όμως ενέργειες του Υπουργείου Πολιτισμού, του Πολιτιστικού Ομίλου Άργους και ευαισθητοποιημένων πολιτών είχαν ως αποτέλεσμα τον χαρακτηρισμό του ως ιστορικού διατηρητέου μνημείου, με χρήση ως πολιτιστικό κέντρο. Το μουσείο ιδρύθηκε το 1989 και στεγάζεται στη δυτική και νοτιοδυτική πτέρυγα του συγκροτήματος. Ο εκθεσιακός χώρος καταλαμβάνει ολόκληρο τον όροφο της δυτικής πτέρυγας, ενώ στο ισόγειο της νοτιοδυτικής πτέρυγας στεγάζεται η Αίθουσα Περιοδικών Εκθέσεων και Εκδηλώσεων του μουσείου. Η δημιουργία της μόνιμης έκθεσης διήρκεσε από το 2011 έως το 2016 και πραγματοποιήθηκε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Δυτική Ελλάδα – Πελοπόννησος – Ιόνιοι Νήσοι" με συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης". © Σπύρος Στάβερης

Μνήμη Τασούλας Οικονόμου

Βασίλης Κ. Δωροβίνης

Έφυγε προ ημερών και σε νέα ηλικία η αρχαιολόγος-βυζαντινολόγος, Τασούλα Οικονόμου. Αυτοδημιούργητη και γεννημένη στις Λίμνες, από γονείς που είχαν μεταναστεύσει, για χρόνια, στη Γερμανία, πνεύμα ανήσυχο, προοδευτικό και δυναμικό, η Τασούλα, όπως τη λέγαμε έλληνες και ξένοι, έκαμε μεταπτυχιακό δίπλωμα και υποστήριξε με επιτυχία τη διατριβή της στο Παρίσι. Θέμα αυτής της διατριβής ήταν το βυζαντινό Αργος, το οποίο η Τασούλα προσέγγισε επιστημονικά και συνθετικά όσο κανένας μέχρι σήμερα. Του έργου αυτού, που λίγοι το πρόσεξαν μέσα στην Υπηρεσία της του Υπουργείου Πολιτισμού, ο Δήμος Άργους έχει χρέος να αναθέσει τη μετάφραση και να αναλάβει την έκδοσή του με επιμέλεια ειδικού επιστήμονα και με τις σχετικές εικονογραφήσεις. Ας γίνει, επιτέλους, εκ μέρους του και μία έκδοση επιστημονικού βιβλίου για την ιστορία της πόλης. Η Τασούλα Οικονόμου, με την όρεξη και το μεράκι της υποσχόταν πολλά στην επιστήμη, στο Άργος και στη χώρα μας. Το κλίμα που αντιμετώπισε εκ μέρους της Υπηρεσίας της ήταν από αδιάφορο μέχρι εχθρικό και ψυχοφθόρο. Πριν καιρό μου είχε τηλεφωνήσει το πρωί, και τα είπαμε δια μακρών όπως κάναμε τακτικά. Με εξέπληξε η εικόνα αδιεξόδου που μου έδωσε. Φτάνοντας να μου πει ότι προτιμούσε να φύγει στο Ισραήλ, όπου εργαζόταν ο σύζυγός της, και να πλένει τζάμια, παρά να συνεχίσει σε μία στείρα πορεία, σε μία Υπηρεσία που ούτε επιστημονικά και επαγγελματικά την προχωρούσε πουθενά, αλλά ούτε και διοικητικά απέδιδε. Προσπάθησα να την ενισχύσω ηθικά, λέγοντας ότι στις μέρες μας διερχόμαστε από μία γενική κατάσταση παρακμής αλλά ότι άνθρωποι σαν και κείνη, με θέληση και δυναμισμό, εφόσον επιμείνουν, έχουν ευχέρειες να φέρουν αποτέλεσμα. Τη ρώτησα για τη διάλεξή της στον "Δαναό", μόλις πριν λίγες μέρες, ήταν ευχαριστημένη από την προσέλευση ακροατών, και της τόνισα ότι ήταν η πρώτη φορά, απ’ όσο θυμάμαι, που κάποιος προσέγγισε, σε δημόσια εκδήλωση το βυζαντινό Άργος.

Αυτή ήταν η Τασούλα Οικονόμου και ο θάνατός της κανονικά θα πρέπει να κάνει όλους να σκεφθούν, και να ξανασκεφθούν την προσωπική συμβολή τους στο θέμα της προστασίας των μνημείων.

Εφημ. Αργολίδα, 7.4.1998

Παναγία Οδηγήτρια, τμήματα τοιχογραφίας από άγνωστο ναό του 'Αργους, μέσα 13ου αι. © Σπύρος Στάβερης

Αναπαράσταση του Ιερού Βήματος μιας πρωτοβυζαντινής βασιλικής. © Σπύρος Στάβερης

Ψηφιδωτό δάπεδο με την προσωποποίηση του φθινοπώρου. 'Αργος, 4ος αι. © Σπύρος Στάβερης

Αντικείμενα που βρέθηκαν στο σπηλαιοβάραθρο της Ανδρίτσας. "'Ενα επεισόδιο που διαδραματίστηκε στο τέλος του 6ου ή στις αρχές του 7ου αι. στο σπηλαιοβάραθρο της Ανδρίτσας, στη νοτιοδυτική Αργολίδα, φαίνεται να απηχεί τις συνθήκες ανασφάλειας της εποχής εκείνης. 'Οπως διαπιστώνεται από τα αρχαιολογικά κατάλοιπα, μία ομάδα περισσότερων από 50 ατόμων -άνδρες και γυναίκες νεαρής ηλικίας, παιδιά, νήπια και νεογνά - κάτοικοι γειτονικού οικισμού, αναζήτησαν καταφύγιο στο σπηλαιοβάραθρο, 14 μ κάτω από τη γη, σε συνθήκες άμεσου κινδύνου, όπου για αδιευκρίνιστο λόγο βρήκαν τραγικό θάνατο. Τα λείψανά τους, που βρέθηκαν επιφανειακά στο δάπεδο του σπηλαίου, συγκεντρωμένα σε ομάδες, σε διαφορετικά επίπεδα, περιβάλλονταν από αγγεία διαφόρων τύπων και μεγεθών, λυχνάρια, ποικίλα προσωπικά μεταλλικά αντικείμενα και πολυάριθμα νομίσματα. Από τη θέση τους φαίνεται ότι τα άτομα αυτά πέθαναν είτε στη στάση που βρέθηκαν είτε μετατοπίστηκαν αμέσως μετά. Η έρευνα δεν εντόπισε ίχνη ταφικής πρακτικής, ενώ η παρουσία αιχμής δόρατος κοντά στο βάραθρο εισόδου υποδηλώνει ενδεχομένως εχθρική ενέργεια. Το σπήλαιο αποτελεί δείγμα ιδαίτερου αρχαιολογικού ενδιαφέροντος καθώς διέσωσε άθικτο το εσωτερικό του από μεταγενέστερη ανθρώπινη επέμβαση. Την αρχαιολογική έρευνα στο σπήλαιο διεξήγαγε η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας - Σπηλαιολογίας". © Σπύρος Στάβερης

"Στο πιο δυσπρόσιτο τμήμα του σπηλαίου, σε μικρό απομονωμένο χώρο ανάμεσα σε βράχους, κοντά σε ομάδες ανρθρώπινων καταλοίπων, βρέθηκε ένας σταυρίς λιτανείας με το "Πάτερ ημών" χαραγμένο και στι δύο όψεις του. Σε μικρή απόσταση από αυτόν υπήρχαν τρεις χάλκινες κανάτες. 'Ισως πρόκειται για εκκλησιαστικά αντικείμενα που έφεραν οι καταφύγοντες μαζί τους στο σπήλαιο με σκοπό να τα περισώσουν". © Σπύρος Στάβερης

Κοσμήματα που βρέθηκαν στο σπηλαιοβάραθρο της Ανδρίτσας. © Σπύρος Στάβερης

Χώρος διαμορφωμένος ως μικρό παρεκκλήσι, με κτητορικές και αφιερωτικές επιγραφές στην είσοδό του, μαρμάρινα μέλη (θωράκιο με παγόνι, Άργος 12ος αιώνας), και τοιχογραφίες στο εσωτερικό του. © Σπύρος Στάβερης

Τμήμα μαρμάρινης πλάκας με παράσταση ακροβάτη. Κάστρο Λάρισα, 'Αργος, 12ος αι. © Σπύρος Στάβερης

"Ο εικονογραφικός τύπος της Οδηγήτριας, όπου η Παναγία κρατά με το αριστερό της χέρι τον Χριστό βρέφος, είναι ο πιο γνωστός στη Βυζαντινή τέχνη. Οφείλει την ονομασία του στην εικόνα της Μονής των Οδηγών της Κωνσταντινούπολης, η οποία θεωρείτο ότι είχε φιλοτεχνηθεί από τον ευαγγελιστή Λουκά". © Σπύρος Στάβερης

'Αγιος Στέφανος, τμήμα τοιχογραφίας από ναό στη θέση "Κόκκινη Εκκλησιά" Τραχειάς, 13ος αι. © Σπύρος Στάβερης

'Αγιος Βασίλειος, τμήματα τοιχογραφίας από το Ιερό Βήμα του ναού στη θέση "Κόκκινη Εκκλησιά" Τραχειάς, 13ος αι. (ή ο Βαν Γκογκ, ή ο Πάνος Μιχαήλ της υστεροβυζαντινής περιόδου). © Σπύρος Στάβερης

Μαρμάρινο θωράκιο με παράσταση σφίγγας. Κάστρο Λάρισα, 'Αργος, 12ος αι. © Σπύρος Στάβερης

Ζυγαριές. © Σπύρος Στάβερης

Σιδερένια στεφάνη ξύλινου τροχού άμαξας. 'Αργος, πρωτοβυζαντινή περίοδος. © Σπύρος Στάβερης

Εφυαλομένη επιτραπέζια κεραμεική (12ος - 13ος αι.) "Τα καθημερινά επιτραπέζια σκεύη είναι κυρίως ξύλινα. Για τα πιο επίσημα γεύματα οι Βυζαντινοί χρησιμοποιούν εφυαλομένα κύπελλα, κούπες και πιάτα, διακοσμημένα στην εσωτερική τους επιφάνεια με ποικίλα θέματα, κυρίως φυτικά και ζωικά. Εσωτερικά είναι καλυμμένα με υαλώδες στρώμα μολύβδου, που τα καθιστά αδιάβροχα και λαμπερά. Η εφυαλομένη κεραμική της Αργολίδας προέρχεται από μεγάλα κέντρα της εποχής αλλά και τοπικά εργαστήρια". © Σπύρος Στάβερης

Νομίσματα Φραγκοκρατίας. "Οι Φράγκοι ίδρυσαν τον 13ο αι. τρία νομισματοκοπεία (Θήβα, Κόρινθος, Γλαρέντζα) για την έκδοση των δικών τους νομισμάτων. Τα φράγκικα νομίσματα έχουν κυκλική μορφή με σταυρό στο κέντρο και απεικονίζουν την πύλη της γαλλικής πόλης Tours. Στο 'Αργος βρέθηκε "θησαυρός" φράγκικων νομισμάτων, φυλαγμένο σε πήλινο αγγείο". © Σπύρος Στάβερης

1. Χρυσό νόμισμα (σόλιδος) Ιουστινιανού (527 - 565) με την προτομή του αυτοκράτορα (μπροστά) και άγγελο (πίσω). 'Αργος. 2. Χρυσό νόμισμα (ιστάμενον) Ρωμανού Γ' (1028 - 1034) με τον Χριστό ένθρονο (μπροστά) και τη Θεοτόκο να ευλογεί τον αυτοκράτορα (πίσω). 'Αργος. "Το βυζαντινό νόμισμα, ο κατ' εξοχήν φορέας της παντοδυναμίας του "ένθεου κράτους" του Βυζαντίου, φέρει τα σύμβολα των δύο πυλώνων του: τον αυτοκράτορα και τον σταυρό, τον Χριστό ή άλλα άγια πρόσωπα". © Σπύρος Στάβερης

Μαρμάρινη πολύλοβη τράπεζα στιβαδίου. 'Αργος, 40ς - 6ος αι. "Στα επίσημα γεύματα, στο χώρο των τρικλινίων, οι συνδαιτύμονες κάθονται μισοξαπλωμένοι σε ένα είδος ημικυκλικού επίπλου ή κτιστού θρανίου, το "στιβάδιον". Στο κέντρο του επίπλου βρίσκεται η τράπεζα με τα εδέσματα και τα ποτά. Οι ομοτράπεζοι ακουμπούν σε μαξιλάρι και τρώνε συνήθως με τα δάχτυλα". Δίπλα, σιδερένιο σπιρούνι με ακτινωτή ρόδα από την εξάρτυση ενός Φράγκου ιππότη. Τεγέα (Αρκαδία), 14ος αι. © Σπύρος Στάβερης

Περιγραφή

Το Βυζαντινό Μουσείο Αργολίδας στεγάζεται στους "Στρατώνες Καποδίστρια", ένα ιστορικό διατηρητέο συγκρότημα το οποίο καταλαμβάνει μια ευρύτατη έκταση στο κέντρο της πόλης του Άργους. Η μόνιμη έκθεση, που αναπτύσσεται στον όροφο της δυτικής πτέρυγας, στοχεύει στην παρουσίαση αντιπροσωπευτικών πτυχών του υλικού πολιτισμού της Αργολίδας από την ύστερη αρχαιότητα έως και τον 19ο αιώνα μέσα από άγνωστα στην πλειονότητά τους ευρήματα που αποτελούν καρπό των πολυετών αρχαιολογικών ερευνών στην περιοχή. Πιο συγκεκριμένα παρουσιάζονται ψηφιδωτά, κεραμικά, γλυπτά, τοιχογραφίες, νομίσματα, μικροαντικείμενα από το πλούσιο αρχαιολογικό απόθεμα της περιοχής του Άργους, ενώ δεν λείπουν και ευρήματα από άλλες περιοχές της Αργολίδας, όπως το Ναύπλιο, η Ανδρίτσα, το Κεφαλάρι, o Χώνικας, το Πλατανίτι, ο Μέρμπακας, η Τίρυνθα, το Λιγουριό, η Τραχειά, η Ερμιονίδα και τα νησιά του Αργολικού.

Το σενάριο της έκθεσης αναπτύσσεται σε τέσσερις κύριες ενότητες. Στην πρώτη ενότητα, με τίτλο "Μια αυτοκρατορία γεννιέται", παρουσιάζεται η νέα αυτοκρατορία μέσω του βυζαντινού αυτοκράτορα, καθώς και η νέα θρησκεία, ο χριστιανισμός, με το σύμβολό της, τον σταυρό, και τους χώρους λατρείας της, τις βασιλικές. Κύριο έκθεμα αποτελεί η αναπαράσταση του Ιερού Βήματος μιας πρωτοβυζαντινής βασιλικής. Παράλληλα παρουσιάζεται η συνέχιση των δομών της αρχαιότητας σε βασικές πτυχές του καθημερινού βίου, όπως συνέβαινε στις πολυτελείς οικίες, με εξέχοντα εκθέματα τα ψηφιδωτά με την προσωποποίηση του φθινοπώρου και την απεικόνιση νικηφόρου άρματος, καθώς και στα ταφικά έθιμα, όπου παρατηρείται η επιβίωση πρακτικών της αρχαιότητας, με εκθέματα από τα πρωτοβυζαντινά νεκροταφεία του Άργους.

Η δεύτερη ενότητα πραγματεύεται τη μετάβαση στον μεσαίωνα και τις συνθήκες ανασφάλειας που επικρατούσαν από τον 7ο έως τον 9ο αιώνα. Παρουσιάζονται ένας θησαυρός νομισμάτων από το Άργος και μολύβδινες σφραγίδες βυζαντινών αξιωματούχων που βρέθηκαν στα νησάκια του Αργολικού, ενώ το πλέον προβεβλημένο σύνολο αποτελούν τα ευρήματα του Σπηλαίου της Ανδρίτσας, μια μοναδική αρχαιολογική ανακάλυψη που ανάγεται στους μεταβατικούς αιώνες.

Η τρίτη ενότητα με τίτλο "Η μεσοβυζαντινή Αργολίδα", αποτελεί την "καρδιά" της έκθεσης συγκεντρώνοντας την πλειονότητα των εκθεμάτων. Οργανώνεται σε τρεις μεγάλες υποενότητες, από τις οποίες η πρώτη επικεντρώνεται στην εκκλησία, η οποία στους μεσαιωνικούς χρόνους καθίσταται κέντρο όχι μόνο της δημόσιας λατρείας, αλλά και της δημόσιας ζωής ευρύτερα, αντικαθιστώντας κατά κάποιον τρόπο την Αγορά των αρχαίων χρόνων. Ο χώρος είναι διαμορφωμένος ως μικρό παρεκκλήσι, με σημαντικές κτητορικές και αφιερωματικές επιγραφές στην είσοδό του, μαρμάρινα μέλη και τοιχογραφίες στο εσωτερικό του. Η δεύτερη υποενότητα, με τίτλο "Στην αγορά της βυζαντινής Αργολίδας", πραγματεύεται τη δράση των επαγγελματιών σε μια βυζαντινή πόλη, με έμφαση στον κτίστη, τον ζωγράφο και τον κεραμέα, ενώ παρουσιάζονται και εκθέματα που χρησίμευαν στις ποικίλες συναλλαγές και το εμπόριο, όπως οι ζυγαριές, τα σταθμία και τα νομίσματα. Η υποενότητα ολοκληρώνεται με τους "φορείς" του θαλάσσιου εμπορίου, που δεν είναι άλλοι από τους αμφορείς, ενώ παρουσιάζεται και μία σιδερένια στεφάνη από ξύλινο τροχό άμαξας, ως μάρτυρας του χερσαίου εμπορίου. Στην τρίτη υποενότητα παρουσιάζεται η ζωή στο βυζαντινό σπίτι, με αντικείμενα, κυρίως κεραμικά, που χρησιμοποιούνταν στην αποθήκευση, το μαγείρεμα και το σερβίρισμα των τροφών. Στις δύο μεγάλες προθήκες παρουσιάζονται χαρακτηριστικά, μεταλλικά κυρίως, αντικείμενα ένδυσης, καλλωπισμού και ψυχαγωγίας, που συνδέονται με τον άνδρα, τη γυναίκα και το παιδί. Η υποενότητα ολοκληρώνεται με αντικείμενα που σχετίζονται με τις λειτουργίες και την κάλυψη των ποικίλων αναγκών των ενοίκων του σπιτιού (ύφανση, ευλάβεια, ασφάλεια, φωτισμός).

Στην τέταρτη και τελευταία ενότητα με τίτλο "Αργολίδα, ένα σταυροδρόμι πολιτισμών", το ενδιαφέρον στρέφεται στη συνάντηση, συνύπαρξη και σε ορισμένες περιπτώσεις ενσωμάτωση διαφορετικών πολιτισμών στα εδάφη της Αργολίδας, με την παρουσίαση χαρακτηριστικών στοιχείων του υλικού και άυλου πολιτισμού τους. Στην υποενότητα που αφορά τους Σλάβους παρουσιάζονται εργαλεία, στοιχεία ένδυσης και κοσμήματα κυρίως από το σλαβικό νεκροταφείο της Μάκρης στην Αρκαδία, που αποκαλύφθηκε το 2009 από την 25η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Η παρουσίαση συμπληρώνεται με τα χαρακτηριστικά χειροποίητα ή αργού τροχού αγγεία από την Τίρυνθα, το Άργος και τα σλαβικά νεκροταφεία της Αρκαδίας (Ασέας και Μάκρης). Στην υποενότητα που αφορά τους Φράγκους εξέχουσα θέση έχει ο θησαυρός φραγκικών νομισμάτων που βρέθηκε στο Άργος, καθώς και τα χαρακτηριστικά ιταλικά πρωτομαγιόλικα και αρχαϊκά μαγιόλικα αγγεία, που επιχωριάζουν στις φραγκοκρατούμενες περιοχές. Οι Βενετοί αντιπροσωπεύονται από τον φτερωτό λέοντα, καθώς και από οικόσημα αξιωματούχων, νομίσματα και κεραμική, όλα προερχόμενα από το μεγάλο κέντρο της εποχής, το Ναύπλιο. Οι Αρβανίτες παρουσιάζονται μέσω του άυλου πολιτισμού τους, με διαδραστική εφαρμογή που εστιάζει σε αρβανίτικα επώνυμα και τραγούδια, καθώς και σε χαρακτηριστικές αρβανίτικες συνταγές της Αργολίδας. Η ενότητα κλείνει με τους Οθωμανούς, με έμφαση σε δύο καθημερινές συνήθειες που έχουν τις απαρχές τους στον 17ο αιώνα· το κάπνισμα, με την παρουσίαση χαρακτηριστικών λουλάδων και την κατανάλωση καφέ, με μικρά κύπελλα εργαστηρίων της Κιουτάχειας.

Σε κάθε εκθεσιακή ενότητα και υποενότητα υπάρχουν χαρακτηριστικά εκθέματα αφής, συνοδευόμενα από πινακίδες σε σύστημα Braille, καθώς και οδηγός του μουσείου σε σύστημα Braille, προκειμένου η έκθεση να είναι προσιτή σε άτομα με προβλήματα όρασης. Στον σχεδιασμό του μουσείου, εκτός από το χώρο της μόνιμης έκθεσης, υπήρξε μέριμνα για τη δημιουργία ξεχωριστής αίθουσας για τη διοργάνωση περιοδικών εκθέσεων και εκδηλώσεων, με στόχο το νέο μουσείο να προσφέρει μια ολοκληρωμένη εμπειρία στον επισκέπτη και να αποτελέσει μια κοιτίδα πολιτισμού στην πόλη του Άργους.

Αναστασία Βασιλείου, αρχαιολόγος

ΟΔΥΣΣΕΥΣ - Υπουργείο Πολιτισμού