[ φωτογραφίες: Γιώργος Πλανάκης ]
Όλοι γνωρίζουμε την Αρχαία Ρωμαϊκή Αγορά, τον υπαίθριο αρχαιολογικό χώρο που εκτείνεται ακριβώς πάνω από την Πλατεία Αριστοτέλους στο κέντρο της Θεσσαλονίκης. Πόσοι όμως γνωρίζουν ότι κάτω από την αρχαία αγορά (στην κυριολεξία), υπάρχει ένα μεγάλο, σύγχρονο, και εντυπωσιακότατο υπόγειο Μουσείο; Δεν νομίζω να είναι πολλοί, αλλά μέχρι πρόσφατα δεν βρισκόμουν ανάμεσα τους.
Το Μουσείο Αρχαίας Ρωμαϊκής Αγοράς εκτείνεται κάτω από την επιφάνεια του εδάφους ως συνέχεια της Κρυπτής Στοάς. Άνοιξε τις πόρτες του μόλις το 2010 και φιλοξενεί τα ευρήματα του αρχαιολογικού χώρου, που για δεκαετίες περίμεναν την αξιοποίηση τους. Αγγεία, αμφορείς, ειδώλια και αγάλματα από τα ελληνιστικά χρόνια μέχρι και τον 4ο μ.Χ αιώνα.
Ιδιαίτερη θέση στο μουσείο έχουν τα φαλλικά ευρήματα του περιβόητου Βαλανείου, ενός σπάνιου τύπου ελληνιστικού λουτρού που αποτέλεσε μία από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις της Αρχαίας Αγοράς κι οδήγησε πλειάδα ανταποκριτών του ξένου κυρίως τύπου να κάνουν λόγο για την ανακάλυψη ενός οίκου ανοχής δύο χιλιάδων ετών.
Τέλος, το μουσείο φιλοξενεί και ένα σπάνιο, μοναδικό σε ολόκληρο τον κόσμο, εύρημα: Την πρώτη αρχαία εγχάρακτη αφίσα που βρέθηκε ποτέ.
Υπεύθυνη των ανασκαφών της Ρωμαϊκής Αγοράς ήταν η αρχαιολόγος Πολυξένη Βελένη, διευθύντρια σήμερα του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης. Μετά την τουριστική μας βόλτα είχαμε την ευκαιρία να την συναντήσουμε στο γραφείο της όπου μας περιέγραψε, ανάμεσα σε άλλα, και την στιγμή που ανακάλυψε το Βαλανείο Λουτρό.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.
Αφού διασχίζει κανείς την εντυπωσιακή Κρυπτή Στοά, "μία έξυπνη αρχιτεκτονική επινόηση για να στηρίζεται η Ρωμαϊκή Αγορά" σύμφωνα με την κυρία Βελένη, συναντά κρυμμένη μέσα στα αρχαία τείχη την είσοδο του μουσείου.
Η αρχαιολόγος μας εξηγεί πως δεν υπήρχε λόγος για την ανέγερση ενός ακόμα κτιρίου στην πόλη, έτσι προτιμήθηκε να χτιστεί το μουσείο μέσα στον ίδιο τον χώρο της Αγοράς.
Προθάλαμος – "η σύγχρονη εποχή": Στον προθάλαμό του μουσείου βρίσκονται κείμενα με το πλήρες χρονικό των ανασκαφών της Ρωμαϊκής Αγοράς (από το 1962 και περιοδικά μέχρι το 1999) και των διεκδικήσεων για την ανάδειξή της, καθώς και στοιχεία για τις εργασίες ανέγερσης του μουσείου.
Πρώτος διάδρομος -"Στον χώρο πριν την Αγορά" : η ιστορία του χώρου πριν από την οργάνωση του συγκροτήματος της Αγοράς (3ος π.Χ. - 1ος μ.Χ.)
Κεντρική αίθουσα – "Ο δημόσιος χαρακτήρας του χώρου και η Αγορά" : το Bαλανείο, η κύρια φάση του συγκροτήματος της Αγοράς (πλατεία, ωδείο και ανατολική πτέρυγα, κρυπτή στοά και νότια πτέρυγα).
Στην κυρίως αίθουσα ξεδιπλώνεται η ιστορία του χώρου.
Από τα ελληνιστικά χρόνια, οπότε λειτουργούσαν εργαστήρια παραγωγής αγγείων και ειδωλίων, την περίοδο ακμής της Ρωμαϊκής Αγοράς και μέχρι τον 4ο αιώνα, οπότε έπαψε να είναι το διοικητικό κέντρο της περιοχής και άρχισαν να λειτουργούν ξανά εργαστήρια κεραμικής.
Συνεχίζοντας, θα δούμε εκθέματα που σχετίζονται άμεσα με την νεότερη ιστορία της περιοχής, αλλά και ολόκληρης της πόλης. Καλύπτεται εκτενώς η εποχή της Τουρκοκρατίας, και η αφήγηση σταματάει στην μεγάλη πυρκαγιά του 1917.
Γιατί να το επισκεφθείς
Καταρχήν γιατί δεν έχεις ξαναπάει σε μουσείο που βρίσκεται κάτω από την γη.
Πέρα από αυτό όμως..
Ωραία και εντυπωσιακά τα αρχαία ευρήματα αλλά υποψιάζομαι ότι λίγοι δίνουν την πρέπουσα σημασία, ή έχουν τις απαραίτητες γνώσεις για να τα εκτιμήσουν, και φοβάμαι πως για ακόμα μία φορά δεν είμαι ανάμεσα τους.
Κι όμως, κάτι ξεχωριστό συμβαίνει στο Μουσείο Ρωμαϊκής Αγοράς:
Μέσα από τα ευρήματα ο επισκέπτης έρχεται σε άμεση επαφή με την ιστορία της πόλης, από τον 3ο αιώνα π.Χ. μέχρι και σήμερα.
Ολόκληρη η ιστορία της Θεσσαλονίκης ξεδιπλώνεται χρονολογικά μπροστά μας σύντομα και κατατοπιστικά. Από το 315 μέχρι και το 1917 είναι όλα εκεί.
"Αυτό είναι και το νόημα, άλλωστε, ενός μουσείου!
Ας μη γελιόμαστε, αν δεν μπορεί να ταυτιστεί ο επισκέπτης με το σήμερα, αν δεν αναγνωρίζει τίποτε από τον εαυτό του σε αυτά που βλέπει, τότε τις περισσότερες φορές ο χώρος ενός μουσείου καταντά άχρηστος και αδιάφορος", λέει η κυρία Βελένη χαρακτηριστικά.
To Βαλανείο - Ένα σπα της εποχής (και όχι μόνο)
Αναμφίβολα, μία από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις των ανασκαφών στην Αρχαία Ρωμαϊκή Αγορά ήταν αυτή του Βαλανείου, που ήρθε στην επιφάνεια με τον πλέον αναπάντεχο τρόπο, μία βροχερή μέρα του Νοεμβρίου του 1996.
"Σε μία γωνία στο νοτιοανατολικό τμήμα της Αγοράς υπήρχε σε όλη την διάρκεια των ανασκαφών μία ας πούμε παράγκα όπου φυλούσαμε τα εργαλεία, τα ημερολόγια, και τα πρακτικά μας.
Είχαμε σχεδόν πια τελειώσει τις εργασίες όταν απομακρύνθηκε, σαν τελευταία εκκρεμότητα, και αυτό το δωματιάκι από το εργοτάξιο.
Και από κάτω, τι να δούμε! Πέσαμε πάνω σε ένα σπάνιου τύπου ελληνιστικό λουτρό. Μία μεγάλη έκπληξη."
Το Βαλανείο (2ος αιώνας π.Χ - 1ος αι. μ.Χ) ήταν μέρος ενός μεγάλου συγκροτήματος για την καθαριότητα και την άσκηση του σώματος. Μία κυκλική αίθουσα με 25 χτιστές μπανιέρες που λειτουργούσε σαν "σάουνα".
Δεν επρόκειτο όμως μονάχα για έναν χώρο υγιεινής, αλλά και ένα σημαντικό κέντρο ψυχαγωγίας:
Εδώ οι πολίτες συναναστρέφονταν, συζητούσαν, και παρακολουθούσαν παραστάσεις.
Υπήρχε χώρος αποθήκευσης τροφών, προετοιμασίας γευμάτων και εστίασης, ενώ σε έναν υπερυψωμένο όροφο ανακαλύφθηκαν πέντε μικρά δωματιάκια όπου πιθανότατα προσφέρονταν ερωτικές υπηρεσίες.
Φυσικά, τα λουτρά απευθύνονταν στην ανώτερη κοινωνική τάξη.
"Ανακαλύψαμε τεράστιες ποσότητες αποθηκευμένων τροφών, αυγά, ένα σωρό πράγματα. Φαίνεται πως τρώγανε και πίνανε ακατάπαυστα, και φυσικά μετά το φαγοπότι ακολουθούσαν και άλλες υπηρεσίες.
Στα δωματιάκια που ανακαλύφθηκαν βρέθηκαν πανομοιότυπα είδη υγιεινής και σερβίτσια που υποδηλώνουν ότι προσφέρονταν κι άλλου είδους υπηρεσίες μασάς ή και ερωτικές.
Όμως προσοχή. Το Βαλανείο δεν ήταν ένας οίκος ανοχής, όπως με πηχυαίους τίτλους έγραφαν κάποτε οι δημοσιογράφοι. Σήμερα η επιστημονική κοινότητα έχει αναθεωρήσει.
Ήταν κατά βάση ένα πολυτελέστατο και πλήρως οργανωμένο συγκρότημα λουτρών και κοινωνικής συναναστροφής, στο οποίο υποθέτουμε ότι πιθανόν να συνέβαινε και αυτό. Όχι κυρίως αυτό."
"Τότε δεν ξεχώριζαν την λατρευτική χρήση των αντικειμένων από την πρακτική. Αυτό ήταν ένα πήλινο τελετουργικό αγγείο στο οποίο έριχναν κρασί ή μέλι για να το σερβίρουν έπειτα από τη τρυπούλα στην κορυφή του."
Η πρώτη "αφίσα" που βρέθηκε ποτέ - Το σημαντικότερο εύρημα του μουσείου
"Πρόσκληση σε Μονομαχία"
Από πλευράς σπανιότητας το σημαντικότερο εύρημα που φιλοξενείται σήμερα στο μουσείο είναι η πρώτη "εγχάρακτη" αφίσα που έχει βρεθεί σε ολόκληρο τον κόσμο.
"Συνήθως, οι μαρμάρινες αυτές πλάκες μετά το πέρας του δρώμενου που διαφήμιζαν (αγώνες, μονομαχίες κτλ) έχαναν την χρηστική τους αξία και χρησιμοποιούνταν - γυρισμένες ανάποδα για να μην φαίνεται η επιγραφή- ως πλάκες δαπέδου.
Και γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο είναι και τόσο σπάνιο να βρεθούν."
Η μοναδική τέτοια διαφημιστική "αφίσα" που βρέθηκε ποτέ ήταν κι αυτή μέρος του δαπέδου του Ωδείου της Ρωμαϊκής Αγοράς, και χρειάστηκαν περισσότερα από δέκα χρόνια εργασιών συντήρησης ώστε να αποκαλυφθεί η πρώτη της χρήση.
Εγχάρακτη και λαξευμένη σε μαρμάρινη πλάκα, βαμμένη με εντυπωσιακό κόκκινο και μαύρο χρώμα.
Είχε κείμενο και επιγραφές αλλά και ζωγραφισμένες απεικονίσεις από σκηνές με μονομαχίες και θηριομαχίες και κυνήγια — ό,τι δηλαδή περιγραφόταν στο κείμενο της πρόσκλησης.
Μουσείο Αρχαίας Ρωμαϊκής Αγοράς
Μία σύντομη υπόγεια βόλτα στο κεντρικότερο σημείο περιπάτου της πόλης!
Μετά το μουσείο επισκεφτείτε ένα από τα πολλά καινούρια καφέ στην γύρω περιοχή, και δείτε την Αγορά από ψηλά, και με άλλο πλέον μάτι..