Ο θεσμός των νεκροταφείων εμφανίζεται στις βιομηχανικές, αστικές κοινωνίες. Αν η ιστορία του θανάτου είναι εξίσου μακρά με την ιστορία της ύπαρξης η ιστορία των νεκροταφείων είναι πάνω-κάτω ιστορία δυο αιώνων.
Τα νεκροταφεία εμφανίστηκαν εξαιτίας κυρίως της εντατικοποίησης της εκβιομηχάνισης των πόλεων και των αστικών επαναστάσεων. Η πρώτη αιτία οδηγεί στην απομάκρυνση του νεκροταφείου από τα αστικά κέντρα και η δεύτερη στην απομάκρυνση από τις θρησκευτικές πρακτικές. Και οι δυο διαμορφώνουν την εικόνα των μοντέρνων νεκροταφείων: είναι κατάφυτα και διακοσμημένα με γλυπτά, στοιχεία που κατά κύριο λόγο υπενθυμίζουν τη χάρη της κοσμικής ζωής.
Η νεκρόπολη δεν είναι ο «καθρέφτης της πόλης» όσο και αν αντανακλά τα όράματά της ή συντηρεί την μνήμη των ειδώλων της. Είναι το βήμα για την κριτική και την αυτοκριτική της ίδιας της πόλης.
Ενώ πήγαινα για τη βόλτα μου άρχισα στη συνέχεια να νιώθω ότι αυτός δεν είναι ένας ωραίος χώρος, είναι ένας ανθρώπινος χώρος, έχει πόνο, έχει θλίψη, έχει κακία, έχει διαπλοκή και γι' αυτό το λόγο είναι ένας ανθρώπινος χώρος.
Η Ιωάννα Παρασκευοπούλου είναι η συγγραφέας ενός βιβλίου για το Πρώτο Νεκροταφείο της Αθήνας. Έχουμε συνηθίσει, βιβλία που αναφέρονται στα νεκροταφεία να εξετάζουν τον τόπο ως μνημείο της ιστορίας και της τέχνης. Στην έρευνα αυτή, που διήρκεσε ενάμισι περίπου χρόνο επισκεπτόταν μνήματα και διάβαζε, έγραφε και σκεπτόταν μόνο για τάφους. Αν αυτό αρχικά φαίνεται δυσάρεστο, ένας εμποτισμός της καθημερινότητας στο πένθος και τη λύπη που προκύπτει από την ιστορία της μελέτης μιας νεκρόπολης, πρόκειται για μια εργασία για τις «ζωές των άλλων». Το νεκροταφείο αποτελεί μια μικρογραφία των κοινωνιών, των τάξεων, των επαγγελμάτων, των ηθών που διατρέχουν μια κοινωνία.
«Προφανώς και η μελέτη ενός νεκροταφείου αφορά τον θάνατο», μας λέει η συγγραφέας του βιβλίου, Ιωάννα Παρασκευοπούλου που έγραψε το βιβλίο το Α΄Νεκροταφείο της Αθήνας, Ιστορικά Οράματα 1834-2013, το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις. «Δεν πρόκειται για φιλοσοφική πραγματεία περί θανάτου, ούτε για τεχνοκριτική ταφικών μνημείων, ούτε για μυθιστόρημα. Κανείς δε ζει το θάνατο, άρα στην πραγματικότητα κανείς δε μπορεί να μιλήσει εμπεριστατωμένα γιαυτόν. Το να ερευνάς λοιπόν ένα θέμα-φάντασμα, προσπαθώντας να χρησιμοποιείς μόνο υλικά τεκμήρια για να καταγράψεις την ιστορία του χώρου στον οποίο αποκαλύπτεται είναι δουλειά δύσκολη, που όμως δε συγκρίνεται με το καθήκον να μιλάς για κάτι που προκαλεί δυσάρεστα και στενάχωρα συναισθήματα και να το προσπερνάς, να τα μεταχειρίζεσαι με τέτοιο τρόπο που να μην αφήνεις να επηρεάσουν τα γεγονότα που περιγράφεις».
Συναντήσαμε την Ιωάννα Παρασκευοπούλου λίγες ημέρες πριν φύγει για την Αγγλία. Εκεί ως υπότροφος του πανεπιστημίου του Γιορκ, θα εργασθεί με μια ομάδα ερευνών για τα νεκροταφεία στο πεδίο της θεωρίας. Αν στο εξωτερικό αυτή η έρευνα για τους ταφικούς χώρους και τις νεκροπόλεις έχει εξελιχθεί αγγίζοντας ακόμα και τα θέματα του φύλου ή της ταυτότητας από την εποχή των ταφών σε κατακόμβες στην Ελλάδα, η εργασία είναι πρωτότυπη.
«Ο καθηγητής μου στο Πανεπιστήμιο ευθύνεται για το ξεκίνημα αυτής της έρευνας. Μας είπε «παιδιά μην μελετάτε την ιστορία μέσα από τα μουσεία και τα βιβλία. Πάρτε ένα κτίριο, ένα νεκροταφείο, πάρτε ένα μέρος που σας ενδιαφέρει και δέστε τι συμβαίνει εκεί». Μόλις είπε νεκροταφείο «χτύπησε ένα καμπανάκι». Μου είπε όμως ότι για το νεκροταφείο έχουν γίνει πολλά πράγματα σε σχέση με τα γλυπτά.
— Το ήξερες το Πρώτο νεκροταφείο;
Στο πρώτο νεκροταφείο έκανα συχνά περιπάτους ειδικά το απόγευμα που είναι σχετικά ήρεμα.
— Και τι βρήκες εκεί;
Πέρασα πολύ καιρό μέσα στο νεκροταφείο και έκανα έρευνα για τις επιγραφές κυρίως. Στην αρχή άρχισα να κάνω μια έρευνα για τα επαγγέλματα των νεκρών. Μελέτησα γύρω στις 800 επιγραφές. Και μετά ψάχνοντας αυτά άρχισα να έχω και άλλες απορίες, όπως «τι δουλειά έχει αυτός εδώ ή γιατί είναι θαμμένος σε αυτό τον τόπο ή γιατί το νερό εδώ τρέχει. Άρχισα να ασχολούμαι λοιπόν με τα διοικητικά του νεκροταφείου, ψάχνοντάς τα, μέσα από την Διεύθυνση του Πρώτου Νεκροταφείου, οι οποίοι με βοήθησαν πάρα πολύ σε αυτά που χρειάστηκα. Επίσης μίλησα με τον προϊστάμενο των ιερέων, ένα πολύ μορφωμένο άνθρωπο που μου μίλησε και με βοήθησε πολύ και έχει κάνει πολλά έργα, αναπαλαιώσεις, αλλά με απασχολούσε σε ένα τόσο μεγάλο νεκροταφείο που λειτουργεί δυο αιώνες να βρω έναν προϋπολογισμό, να εξετάσω τον τρόπο με τον οποίο δημιουργήθηκε και επεκτάθηκε, όπως και το να δω τα έργα που είχαν γίνει.
— Ποιές ήταν οι απορίες σου;
Πως έγινε αυτό το νεκροταφείο; Αυτή ήταν η βασική μου ερώτηση. Γιατί το Ισραηλιτικό είναι από την άλλη μεριά; Και δεν είχα βοήθεια από βιβλιογραφία. Υπήρχαν τα αρχαία αλλά η βιβλιογραφία είχε ασχοληθεί κυρίως με θέματα τέχνης, με τα γλυπτά του. Έτσι πήγα στο Δήμο και εκεί ξεκίνησε μια άλλη περιπέτεια, μέσα σε πρωτόκολλα, προϋπολογισμούς από το 1834 που ιδρύθηκε το νεκροταφείο.
— Γιατί σε ενδιέφεραν οι προϋπολογισμοί;
Ήθελα να δω τα έργα που έχουν γίνει από την πλευρά του Δήμου από τη στιγμή που είναι ένας Δημοτικός χώρος. Αν πάρω για παράδειγμα έναν τάφο, τον τάφο Πεσματζόγλου που είναι ένας μεγάλος τάφος, μπορώ να βρω κάποια στοιχεία. Αλλά οι άλλοι πώς δημιουργήθηκαν; Πως έγινε αυτός ο χώρος αυτό που είναι; Ακόμα και τάφοι που δεν έχουν καλλιτεχνικό ενδιαφέρον, με απασχόλησαν γιατί έχουν να μας αφηγηθούν εξίσου ενδιαφέρουσες ιστορίες.
Γενικώς οι ζωντανοί δεν θέλουν να μιλούν πολύ. Αυτό κατάλαβα. Προσπάθησα να κάνω ένα ερωτηματολόγιο, αλλά ήταν δύσκολο. Υπάρχει πολύς πόνος. Ήταν πολύ πιο συγκροτημένοι.
— Τώρα που έχει ολοκληρωθεί αυτή η εργασία ποιό είναι το συμπέρασμά σου;
Ενώ πήγαινα για τη βόλτα μου άρχισα στη συνέχεια να νιώθω ότι αυτός δεν είναι ένας ωραίος χώρος, είναι ένας ανθρώπινος χώρος, έχει πόνο, έχει θλίψη, έχει κακία, έχει διαπλοκή και γι' αυτό το λόγο είναι ένας ανθρώπινος χώρος. Όταν άρχισα να μελετώ τα αρχεία του Δήμου, έπεσα πάνω σε ένα θησαυρό. Ήταν αποκάλυψη. Άρχισα να διαβάζω τις συνεδριάσεις του δημοτικού συμβουλίου και σε κάθε συνεδρίαση αναφερόντουσαν στο Πρώτο νεκροταφείο. Και έβλεπα όλους τους διαλόγους τους να ζωντανεύουν. Τις αποφάσεις τους, από το θα φτιάξουμε αυτή την πλατεία ή εκείνο το δρομάκι τις βλέπουμε σήμερα μπροστά μας, τις συναντάμε.
— Ποιό είναι κατά τη γνώμη σου το πιο σημαντικό έργο που έχει γίνει μέσα στο νεκροταφείο;
Ακούστε, στο εξωτερικό υπήρχε πάντα ένα πλάνο όταν άρχισε η ίδρυση των πολιτικών νεκροταφείων. Υπήρχε ένα πλάνο. Υπάρχουν αυτά τα τετραγωνικά, εδώ θα μπει η εκκλησία, εδώ θα μπουν οι τάφοι, εδώ οι πλούσιοι, εδώ οι φτωχοί. Για το πρώτο νεκροταφείο δεν υπήρχε αυτό το πλάνο. Υπήρχε αυτή η έκταση, γύρω από μια παλαιότερη εκκλησία και χρησιμοποιείτο και τότε για ταφές και υπήρχε αυτή η έκταση. Όταν άρχισε η Αθήνα να επεκτείνεται άρχισε να επεκτείνεται και ο χώρος του νεκροταφείου. Σταδιακά ο Δήμος, αγόραζε και γύρω - γύρω γη και αυτός είναι ο λόγος που βλέπουμε ακόμα και στο σχέδιο ότι το νεκροταφείο δεν είναι δίγραμμο, ακόμα και η κεντρική είσοδος έγινε έναν αιώνα αργότερα. Το νεκροταφείο αναπτύχθηκε από τις ανάγκες ενός πληθυσμού.
— Ποιό είναι το πιο εντυπωσιακό πράγμα που συνάντησες;
Είναι η ιστορία ενός αρχαίου γλυπτού που είχαν βρει μέσα στο νεκροταφείο και το φύλαγαν στα γραφεία. Υπάρχει σήμερα στο αρχαιολογικό μουσείο και πρόκειται για ένα επιτύμβιο του ύστερου 1ου αιώνα μ.Χ. Επίσης εντυπωσιακό ήταν όταν κατέγραφα τα επαγγέλματα, το ότι βρήκα κάποια που δεν υφίστανται σήμερα, όπως θαλασσογράφος ή μια κυρία που είχε ιδρύσει μια στέγη για τυφλούς και έγραφε πάνω στην ταφόπλακά της «η μανούλα των τυφλών». Με συγκίνησαν όλα αυτά και σκεφτόμουν ότι όλα αυτά έχουν χαθεί και δεν υπάρχουν όπως και το ότι σε λίγα χρόνια θα έχουν εξαφανιστεί και άλλα επαγγέλματα και θα αντικατασταθούν από κάποια άλλα. Οι επιγραφές συνήθως χάνονται, όταν τους αγοράζει κάποιος άλλος
— Αν πάει κάποιος για επίσκεψη στο νεκροταφείο, τι θα τον προέτρεπες να δει; Την ζώνη πολυτελείας, εκεί που βλέπουμε και τους μεγάλους οικογενειακούς τάφους αλλά και τα γλυπτά;
Πρώτα από όλα δεν ξέρουμε αν όλες αυτές οι μεγάλες οικογένειες θα είχαν τάφο στο πρώτο νεκροταφείο αν δεν τον παρείχε δωρεάν. Αυτό συμβαίνει και σε άλλα μεγάλα νεκροταφεία όπως της Βιέννης και του Παρισιού. Αυτό είναι μια εικόνα κάπως κατασκευασμένη. Εμένα μου έκανε εντύπωση το ότι η Κοτοπούλη για παράδειγμα είναι θαμμένη ανάμεσα στον Πλαστήρα, τον Γονατά, τον Κοτζιά. Αναρωτήθηκε γιατί η Κοτοπούλη είναι σε αυτό το σημείο και όχι στην περιοχή που είναι και οι άλλοι ηθοποιοί; Ή ο τάφος του Παπανδρέου, ο οποίος είναι στην άλλη πλευρά από αυτή του πατέρα του.
— Υπάρχουν και άλλα τμήματα στο νεκροταφείο εκτός από αυτά που συνήθως γνωρίζουμε;
Υπάρχει το προτεσταντικό και το εβραϊκό κομμάτι και αυτά είναι τα διακριτά. Έχουν γίνει ταφές και μέσα στο ορθόδοξο νεκροταφείο άλλων δογμάτων αλλά είναι διάσπαρτα. Για το προτεσταντικό και το Εβραϊκό τμήμα, μπορείς να βρεις κάποιον και να μιλήσεις και να δεις με αυτό τον τρόπο τις διαφορές και τις ομοιότητες, όλες συγκεντρωμένες σε μια περιοχή. Το Εβραϊκό είναι ένα πολύ παλιό τμήμα του νεκροταφείου, είναι κλειστό σήμερα, αλλά καταλαβαίνεις αμέσως ότι είναι ένα παλιό νεκροταφείο. Σταμάτησε να λειτουργεί το 1959, αλλά υπάρχουν τα μνημεία από το 1834 αναλλοίωτα και βλέπεις εκεί την ιστορία σε συνέχεια. Είναι ένας πολύ ωραίος χώρος, διάβασα ακόμα και ποίηση εκεί, ενώ σπάνια βλέπει κανείς ποιητικά επιγράμματα. Εκεί, σχεδόν η πλειοψηφία έχουν ποιητικά επιγράμματα. Το άλλο που μου έκανε εντύπωση είναι ότι ψάχνοντας να δω τα επαγγέλματα των Εβραίων της Αθήνας, πουθενά δεν αναγράφεται επάγγελμα, Αυτό δεν το καταλαβαίνεις όταν μπεις στο Πρώτο, εννοώ την παλαιότητα. Βλέπεις το κυλικείο, νέους τάφους, δε σκέφτεσαι ότι είναι 200 περίπου χρόνων.
— Υπήρξε κάτι που σου έκανε εντύπωση όταν έκανες την έρευνά σου και συναντούσες άλλους επισκέπτες των ταφικών μνημείων;
Γενικώς οι ζωντανοί δεν θέλουν να μιλούν πολύ. Αυτό κατάλαβα. Προσπάθησα να κάνω ένα ερωτηματολόγιο, αλλά ήταν δύσκολο. Υπάρχει πολύς πόνος. Ήταν πολύ πιο συγκροτημένοι. Μια άλλη παρατήρηση που θα ήθελα να κάνω είναι ότι το Πρώτο Νεκροταφείο δεν έχει καμία σχέση με τα άλλα της Αθήνας. Ας πούμε το τρίτο είναι άλλο νεκροταφείο. Άρχισε να χρησιμοποιείται επί Μεταξά, είναι το νεκροταφείο των αριστερών, των απόρων, μας δημιουργεί άλλες εικόνες για το πώς συγκροτήθηκε η πόλη. Η ζωή μέσα στα νεκροταφεία είναι δύσκολη. Και δεν ξεφεύγεις με τίποτα. Οι εικόνες είναι πολύ ζωντανές, η πληροφορία έχει δύναμη. Μπαίνεις με φόρα, αναρωτιέσαι, λυπάσαι, εκνευρίζεσαι, είναι ιστορίες για νεκρούς, που αφορούν τους ζωντανούς. Είναι η ιστορία της πόλης, η δική μας.
σχόλια