Ένα επάργυρο σουβενίρ από την Κρήτη που αναπαρίστανε τον Δίσκο της Φαιστού ήταν, θυμάμαι, το πρώτο «στολίδι» που κρέμασα μαθητής ακόμα στον λαιμό, συνεπαρμένος από το μυστήριο που τον περιέβαλλε. Στις τρεις δεκαετίες που πέρασαν από τότε, η έρευνα προχώρησε αρκετά, όταν λοιπόν έμαθα πόσο έχει συνεισφέρει σε αυτό ο καθηγητής Γκάρεθ Όουενς, που πρόσφατα ανακοίνωσε ότι ο δίσκος έχει πλέον αναγνωστεί σε ποσοστό 90%, έσπευσα στην ανοικτή ομιλία-συζήτηση Η Φωνή του δίσκου της Φαιστού στο Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ), όπου αφού τον άκουσα «εκβίασα» σχεδόν –με δεδομένο τον ελάχιστο χρόνο που διέθετε– μια πρόθυμη, εν τέλει, συνέντευξη.
Ουαλός την καταγωγή ήρθε στην Κρήτη φοιτητής και «ξώμεινε» εκεί τριάντα χρόνια τώρα. Ερευνητής γλωσσολόγος με ειδικότητα στη μινωϊκή γραφή, σήμερα είναι υποδιευθυντής του γραφείου Διεθνών Σχέσεων του ΤΕΙ Ηρακλείου, υπεύθυνος και διδάσκων του προγράμματος Erasmus/Socrates.
Απολαυστικός ομιλητής και συν-ομιλητής, επινοητικός, χιουμορίστας, ελληνολάτρης, υιοθέτησε πλήρως την κουλτούρα της δεύτερης πατρίδας του, παντρεύτηκε Κρητικιά, έκανε οικογένεια και εγκαταστάθηκε στη Φαιστό, τον περίφημο δίσκο της οποίας –ένα από τα αρχαιότερα σωζόμενα μινωϊκά γραπτά μνημεία, ηλικίας 3.700 ετών– κατάφεραν, λέει, μαζί με τον συνεργάτη του Τζον Κόουλμαν να αναγνώσουν σε ποσοστό 90% ύστερα από εντατική έρευνα δέκα χρόνων, η δε μεγαλύτερη πρόκληση γι' αυτόν είναι να προσπαθήσει να αναγνώσει τους δύο τελευταίους στίχους του κειμένου, που παραμένουν «σκοτεινοί».
Μη νομίζετε ότι η «αρχαιοπληξία» είναι αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο, απαντά σε πολλές χώρες, απλώς εμείς εδώ τα τραβάμε όλα στα άκρα!
Εκτός από την Κρήτη και τον μινωικό πολιτισμό, ο κ. Όουενς λατρεύει τον Όμηρο, τη Σαπφώ, τον Γουίλιαμ Μπλέικ και τον Τζορτζ Όργουελ. Πιστεύει πολύ στον διάλογο επειδή προωθεί την επικοινωνία, την επαφή, τον ίδιο τον έρωτα ως ύψιστη μορφή διαπροσωπικής συνάντησης, εκτιμά ότι το κλίμα, η γεωγραφία και η εδαφική μορφολογία διαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό ανθρώπους και λαούς, τάσσεται δε υπέρ μιας δημοκρατικής, ισότιμης και ενωμένης Ευρώπης, «που φυσικά και δεν νοείται χωρίς την Ελλάδα».
Αξιοσημείωτα βρήκα επίσης όσα είπε για την πολιτισμική συνύπαρξη, την αξία της συναισθηματικής νοημοσύνης, τις διαφορές γραφής και γλώσσας και το πόσο «ελληνόφωνοι» ήταν οι Μινωίτες. Εννοείται ότι η συζήτηση που ακολουθεί, όπως και η ομιλία στο ΕΚΤ, έγιναν στα ελληνικά, τα οποία μιλά (άπταιστα) με τη χαρακτηριστική κρητική προφορά.
— Ώστε, λοιπόν, το κείμενο του Δίσκου της Φαιστού δεν είναι κάποια φοβερή αρχαία προφητεία, μήτε κάποιο κρυπτογραφημένο μήνυμα εξωγήινων – γιατί μέχρι κι αυτά έχουν γραφτεί!
Ευτυχώς ή δυστυχώς, καμία σχέση! Πρόκειται για μια θρησκευτική συλλαβική μινωική επιγραφή με ποιητική παρήχηση, κάτι σαν μαντινάδα ή σαιξπηρικό σονέτο, όπως είπα και στο ΕKT. Την οποία έχουμε μεν αναγνώσει στο μεγαλύτερο μέρος της, δεν μπορούμε όμως να πούμε ότι την έχουμε «μεταφράσει» ή ερμηνεύσει αυτολεξεί, έχουμε απλώς πλησιάσει πολύ στο νόημα.
Αν τώρα κάποιος διαφωνεί με την προσέγγιση αυτή, ευχαρίστως να ακούσουμε την πρότασή του, ακόμα και να την υιοθετήσουμε, αν μας πείσει ότι έτσι δουλεύει ή πρέπει να δουλεύει η επιστήμη! Η απαγγελία της γραφής του δίσκου γίνεται κατά προσέγγιση με βάση τις φωνητικές αξίες της μυκηναϊκής γραμμικής γραφής Β', δεν μπορούμε να ξέρουμε πώς ακριβώς μιλιόντουσαν τα μινωίτικα.
— Είπατε ότι πιθανόν να χρησίμευε και ως τάμα υγείας...
Ναι, ενδεχομένως για την ευτυχή κατάληξη μιας γέννας, τη μεγαλύτερη δοκιμασία για εκατομμύρια γυναίκες ακόμα και σήμερα. Γι' αυτό και η επίμονη αναφορά στην έγκυο θεότητα. Με δεδομένη, μάλιστα, την αναβαθμισμένη θέση της γυναίκας στη μινωική κοινωνία, δεν αποκλείεται ο «ποιητής» να ήταν γένους θηλυκού.
— Μια σύντομη περιγραφή με τεχνικούς όρους;
Ο δίσκος έχει και στις δύο του πλευρές συνολικά 242 σημεία γραφής, 61 λέξεις και 18 στίχους ομοιοκατάληκτους. Έξι αναφέρονται στο φως, έξι στη δύση του, τρεις σε μία έγκυο θεότητα και άλλες δέκα είναι επίθετα της ίδιας, ουσιαστικά, φωτεινής θεότητας που άλλοτε ονομάζεται Πασιφάη (η μητέρα του Μίνωα) άλλοτε πάλι Αστάρτη-Αφαία, η μεσανατολικής προέλευσης θεότητα του έρωτα, του πολέμου, της φύσης και των βουνών, που αργότερα οι Κύπριοι ονόμασαν Αφροδίτη.
Σημείο αναφοράς της ήταν ο Αυγερινός, το φωτεινότερο για εμάς άστρο στο στερέωμα. Με χριστιανικούς όρους θα μιλούσαμε για «θεοφάνεια» και «ανέσπερο φως». Η ίδια η Φαιστός άλλωστε ερμηνεύεται στα μινωίτικα ως «Πόλη του φωτός», πολλούς αιώνες προτού «σφετεριστεί» τον τίτλο αυτόν το Παρίσι!
— Γιατί όμως το εύρημα αυτό θεωρείται τόσο εξαιρετικό;
Γιατί όσο πιο πίσω πάμε στο παρελθόν, τόσο πιο δύσκολο είναι να ερμηνεύσουμε μια επιγραφή, είναι μικρότερες οι «βάσεις δεδομένων». Ο Δίσκος της Φαιστού περιέχει, όπως είπαμε, 61 λέξεις, ένα μεγάλο κείμενο, που μάλιστα έχει διασωθεί ολόκληρο. Η αμέσως επόμενη καλύτερα σωζόμενη επιγραφή σε γραμμική Α' από το ιερό κορυφής του Γιούχτα περιέχει μόλις 8, από τις οποίες οι μισές απαντούν επίσης στην πίσω πλευρά του δίσκου!
Εκτός όμως από ξεχωριστή γραπτή μαρτυρία, ο Δίσκος της Φαιστού είναι επίσης ένα υψηλής αξίας καλλιτέχνημα. Κάτι ακόμα εξαιρετικά σημαντικό είναι ότι ο πηλός του ήταν ψημένος. Αυτό δεν συνηθιζόταν τότε, δείγμα ότι οι κατασκευαστές του ήθελαν να διατηρηθεί όσο το δυνατόν περισσότερο, ενδεχομένως να χρησιμεύσει και ως ιστορική μαρτυρία. Αυτό το γεγονός είναι από μόνο του σπουδαίο.
Σε αντίθεση μάλιστα με τις άλλες, διοικητικού/λογιστικού συνήθως περιεχομένου μινωικές επιγραφές που έχουν ως τώρα ανευρεθεί, αυτή εδώ έχει θρησκευτικό/ποιητικό περιεχόμενο και ως τέτοια είναι μοναδική στο είδος της. Εφόσον, βέβαια, υπήρχε η τεχνογνωσία να φτιαχτεί ένας τέτοιος δίσκος, η μήτρα, οι σφραγίδες κ.λπ., σίγουρα θα είχαν κατασκευαστεί κι άλλοι που απλώς ακόμα δεν έχουν ανακαλυφθεί και που θα προέρχονταν, πιθανότατα, από το ίδιο «τυπογραφείο», το πρώτο στην Ιστορία!
— Είναι, άραγε, η γλώσσα του Δίσκου της Φαιστού μια γλώσσα «ελληνική» έστω πρώιμη, όπως ισχυρίζονται κάποιοι;
Φυσικά και όχι! Η γραμμική Α' είναι γλώσσα μινωίτικη, συγγενική μεν με τη μεταγενέστερη ελληνική, διακριτή δε. Επίσης, είναι άλλο πράγμα η γραφή και άλλο η γλώσσα...
— Ορισμένοι ακροατές της διάλεξής σας «θίχτηκαν», θυμάμαι, ακούγοντας αυτό. Γιατί μπορεί το ενδιαφέρον του μέσου Έλληνα για την αρχαιολογία και την Ιστορία να έχει αυξηθεί κατακόρυφα, το ίδιο όμως και η «εθνικιστική» πρόσληψη του παρελθόντος.
Θα προτιμούσα να μην τη χαρακτηρίσω εθνικιστική, κι ας παίρνει κάποτε τέτοιες στρεβλές μορφές. Στην Ελλάδα, βλέπετε, ζούμε μέσα στην Ιστορία, περιβαλλόμαστε από αυτήν, τη βλέπουμε, τη διδασκόμαστε, λογικό είναι να μας απασχολεί τόσο, για το καλύτερο ή το χειρότερο. Το πολυτιμότερο πράγμα που έχουμε εξάλλου στον τόπο αυτό, εκτός από το κλίμα και το φυσικό περιβάλλον, είναι ο πολιτισμός μας και σε αυτόν οφείλουμε να επενδύουμε όσο μπορούμε καλύτερα. Μη νομίζετε, έπειτα, ότι η «αρχαιοπληξία» είναι αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο, απαντά σε πολλές χώρες, απλώς εμείς εδώ τα τραβάμε όλα στα άκρα!
— Είναι κι αυτή η νοοτροπία του μικρού, «ανάδελφου», διαρκώς διωκόμενου, αλλά πάντα ηρωικά αμυνόμενου έθνους που μας βασανίζει.
Κοιτάξτε, όποιος είναι ανοιχτός σε νέες ιδέες, ερεθίσματα, οπτικές κ.λπ. δεν φοβάται. Αυτοί που προτιμούν να κλείνονται σε έναν ιδεατό μικρόκοσμο είναι άνθρωποι που φοβούνται. Κάτι που μου αρέσει στην Κρήτη είναι ότι οι άνθρωποι εδώ κρατάνε δυνατές τις παραδόσεις, ταυτόχρονα όμως είναι ανοιχτοί στο καινούργιο ακριβώς επειδή δεν καταλαβαίνουν από φόβο. Εντάξει, όχι όλοι, ισχύει όμως για πολλούς!
— Να υποθέσω, οπότε, ότι δεν πιστεύετε στην κατά Χάντινγκτον σύγκρουση των πολιτισμών.
Καθόλου, αντίθετα πιστεύω στη συνάντηση, τον συγκερασμό και τη συμφιλίωσή τους. Διαφωνείς μαζί μου, ok, βάζω τη ρακή, βάζεις τους μεζέδες, καθόμαστε σε ένα τραπέζι και τρωγοπίνοντας τα βρίσκουμε, αλλά και να μην τα βρούμε, μένει η καλή καρδιά, που λέμε, κι αυτό από μόνο του έχει μεγάλη σημασία!
Πρόβλημα έχω μόνο με τον ιδεοληπτικό φανατισμό, είτε αυτός αφορά τη θρησκεία, είτε την πολιτική, είτε ακόμα και την επιστημονική έρευνα, χωρίς να εξαιρώ τον δικό μου τομέα. Νομίζω γενικά ότι όταν, εκτός από το να μιλάμε, μάθουμε και να ακούμε, θα προοδεύσουμε πολύ περισσότερο ως είδος.
Προσωπικά π.χ. δίνω μεγάλη προσοχή στο τι μου λένε οι φοιτητές μου, ακόμα και άνθρωποι άσχετοι με το αντικείμενο, γιατί μπορεί να μου προσφέρουν μια οπτική ή ερμηνεία που ίσως δεν είχα αντιληφθεί εξαρχής. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η ύπαρξη διαλέκτων στη μινωική γλώσσα, ακριβώς όπως στις σύγχρονες, κάτι που δεν φανταζόμουν ως φοιτητής – ο Δίσκος της Φαιστού φαίνεται πως έχει γραφεί στη λεγόμενη μεσσαρίτικη διάλεκτο (περιοχή Μεσσαράς).
— Όταν, ωστόσο, λέτε ότι γλώσσα και γραφή διαφέρουν, τι εννοείτε;
Κοιτάξτε, η γραφή είναι ένα εργαλείο, η γλώσσα ένα άλλο. Αυτό πρέπει να γίνει ξεκάθαρο. Μπορεί να ταυτίζονται, μπορεί όμως και να διαφέρουν εντελώς. Το όνομά μου, π.χ., «Γκάρεθ», μπορεί να γραφτεί με ελληνικούς χαρακτήρες, αυτό όμως δεν το κάνει όνομα ελληνικό. Τα τουρκικά, επίσης, γράφονται πλέον με λατινικούς χαρακτήρες, που σημαίνει ότι κάθε Ευρωπαίος μπορεί να τα διαβάσει, τι θα καταλάβει όμως εκτός ίσως από λέξεις όπως «μπακλαβάς», «κανταΐφι» και «καφές»;
— Τι σας ευχαριστεί πιο πολύ στη δουλειά σας;
Η ανακάλυψη ακόμα και μιας λέξης που χρησιμοποιούνταν μερικές χιλιετίες πριν με εξιτάρει περισσότερο και από τα πιο πολύτιμα, τα πιο πολυτελή μουσειακά εκθέματα. Εν αρχή, βλέπετε, είναι ο λόγος! Έπειτα, είμαι της άποψης ότι ο άνθρωπος ουσιαστικά δεν αλλάζει, μπορεί να εξελίσσεται τεχνολογικά, αλλά η φύση του –οι επιθυμίες, οι αγωνίες, οι χαρές, οι φόβοι κ.λπ.– παραμένει αμετάβλητη. Οι Μινωίτες π.χ. μας μοιάζανε περισσότερο απ' ό,τι ίσως πιστεύουμε, οπότε μελετώντας το παρελθόν είναι σαν να μελετάμε το παρόν, τρόπον τινά, και το μέλλον.
Απαράλλακτη παραμένει νομίζω και η σχέση του με τον τόπο όπου κατοικεί και τον διαμορφώνει. Οι Κρητικοί π.χ. ήταν πεισματάρηδες, αψείς και σκληροτράχηλοι ήδη από την αρχαιότητα. Για να μην παρεξηγηθώ, αυτό δεν έχει καθόλου να κάνει με DNA, φυλετική καθαρότητα κ.λπ., όλοι «μπάσταρδοι» είμαστε εξάλλου σε αυτό τον πλανήτη, συνδέεται όμως με το κλίμα, τη μορφολογία και τη γεωγραφική θέση του νησιού. Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί για τους Σκωτσέζους επίσης, τους συμπατριώτες μου τους Ουαλούς κ.ο.κ.
— Έχετε πει ότι στην αρχαιολογική έρευνα, εκτός από την ορθολογική, αυστηρά επιστημονική προσέγγιση, σημαντικός είναι και ο ρόλος της διαίσθησης ή μάλλον της ενσυναίσθησης. Δεν ακούγεται αυτό κάπως μεταφυσικό;
Καθόλου! Όπως θα ξέρετε, εκτός από την εγκεφαλική νοημοσύνη, το IQ που λέμε, υπάρχει και η συναισθηματική (EQ). Αν δουλεύεις μόνο με το μυαλό, καταντάς ρομπότ, αν μόνο με την καρδιά, καταντάς θύμα, οπότε καλύτερα να μάθεις να τα συνδυάζεις! Σημαντικό είναι επίσης να μάθεις να εργάζεσαι ομαδικά, είναι πολύ πιο παραγωγικό απ' ό,τι κατά μόνας, γιατί έτσι δεν προχωράς μόνο ως επιστήμονας αλλά και ως άνθρωπος.
σχόλια