Βδομάδες τώρα διαβάζω άρθρα και αναλύσεις για τα Κίτρινα Γιλέκα. Μπαινοβγαίνω στις ιστοσελίδες mainstream εντύπων («Le point», «L'Obs», «Libération» κ.λπ.) αλλά και σε ανατρεπτικά πόρταλ, όπως το Lundimatin ή το agitationautonome. Χώθηκα και σε πολλές άλλες γωνιές, όπου ανθεί ο κραυγαλέος αντιμακρονισμός των τελευταίων ημερών: από κλασικές σοσιαλιστικές/αντι-νεοφιλελεύθερες σελίδες έως αρθρογραφία και σχόλια που εγκωμιάζουν τις σκέψεις δεξιών αστέρων με μεγάλη επιρροή, όπως ο Ερίκ Ζεμούρ, ή ιδιόμορφων τύπων της νέας άκρας δεξιάς σαν τον Αλέν Σοράλ. Με άλλα λόγια, προσπάθησα να καταλάβω ένα φαινόμενο και κυρίως ποιες συζητήσεις, ποια συνθήματα και συναισθήματα έχει απελευθερώσει.
Κάθε χαρτογράφηση έχει δυσκολίες και μπορεί να απελπίσει όσους ψάχνουν στέρεα και μονοσήμαντα στρατόπεδα. Πολλοί, φυσικά, προσπερνούν τη φιλολογία γύρω από τα Κίτρινα Γιλέκα, ανατρέχοντας σε σελίδες του fb ή φόρουμ όπου εκθέτουν τις θέσεις τους κάποιοι προβεβλημένοι ακτιβιστές του ίδιου του κινήματος. Εδώ, ας πούμε, μπορεί να ανιχνεύσει κανείς παράλληλα με τη δική μας φάση των πλατειών του 2010-11: πλάι σε αιτήματα οικονομικής και κοινωνικής προστασίας (με έντονο αντι-ελίτ χρώμα) ξεφυτρώνουν πρωτοβουλίες για δημοψηφίσματα, η επίκληση του Συντάγματος του Ροβεσπιέρου του...1793, συνηγορίες της άμεσης δημοκρατίας και χοντρές επιθέσεις στα κόμματα και στους παραδοσιακούς κοινοβουλευτικούς.
O Νίτσε έλεγε πως η μεγάλη Γαλλική Επανάσταση χάθηκε πίσω από τις ερμηνείες της. Αυτό που ζει τώρα η Γαλλία του Μακρόν είναι η ανάδυση στον ίδιο χρόνο των κινημάτων, των πράξεων και των ερμηνειών μας. Παίζεται, με άλλα λόγια, ένα παιχνίδι για την «ηγεμονία» στην αλήθεια των Κίτρινων Γιλέκων. Αυτή η αλήθεια δεν είναι μία αλλά πολλές και, σε μεγάλο βαθμό, αλληλοσυγκρουόμενες αλήθειες.
Νομίζω, όμως, ότι, παρά την ιδεολογική πανσπερμία, μπορεί κανείς να διακρίνει τρεις βασικές διαστάσεις.
Η πρώτη είναι, χωρίς αμφιβολία, η αντιπάθεια για τον Εμανουέλ Μακρόν, στον οποίο προβάλλονται όλα τα αρνητικά γνωρίσματα της παγκοσμιοποίησης, της κοινωνίας των ρίσκων, του χρηματιστικού καπιταλισμού κ.λπ. Ο Μακρόν επιλέγεται σαφέστατα ως σύμβολο όλων των κατεστημένων που δεν νοιάζονται ούτε λυπούνται τον λαό.
Μια δεύτερη διάσταση είναι οι αναφορές στην εθνική και λαϊκή κυριαρχία. Οι περισσότερες από αυτές φαίνεται να συγκρούονται μετωπικά με το πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οδηγούν στη ρήξη (frexit). Από αυτήν τη δυναμική βγαίνουν χαμένοι οι πιο μετριοπαθείς και «συνετοί» συμπαραστάτες του κινήματος, για παράδειγμα οι εναπομείναντες σοσιαλιστές.
Μια τρίτη διάσταση είναι οι σοβαρές διαφοροποιήσεις ανάμεσα σε τοπικές ομάδες Κίτρινων Γιλέκων ή ακόμα οι ετερόκλητες προσδοκίες των διαδηλωτών. Μια περιήγηση σε κείμενα, δηλώσεις και «τοίχους» φανερώνει, πλάι σε έναν κόσμο που θέλει συντηρητικές και προστατευτικές αξίες, έναν άλλο κόσμο, πιο κοντά στη συμβατική αριστερή διαμαρτυρία. Ο αντιφιλελευθερισμός ως κοινό νήμα μοιράζεται σε πολύ διαφορετικές ευαισθησίες, άλλοτε πιο κοντά στους φόβους της μικρομεσαίας Γαλλίας των λευκών κι άλλοτε πιο κοντά σε πιο «επαναστατικά» και ουτοπικά σχήματα.
Μπορεί, όμως, να βγει ένα πρώτο συμπέρασμα από αυτήν τη μεγάλη σκηνή; O Νίτσε έλεγε πως η μεγάλη Γαλλική Επανάσταση χάθηκε πίσω από τις ερμηνείες της. Αυτό που ζει τώρα η Γαλλία του Μακρόν είναι η ανάδυση στον ίδιο χρόνο των κινημάτων, των πράξεων και των ερμηνειών μας. Παίζεται, με άλλα λόγια, ένα παιχνίδι για την «ηγεμονία» στην αλήθεια των Κίτρινων Γιλέκων. Αυτή η αλήθεια δεν είναι μία αλλά πολλές και, σε μεγάλο βαθμό, αλληλοσυγκρουόμενες αλήθειες.
Η παρουσία στο πλήθος γνωστών προσώπων από την εξτρεμιστική δεξιά, η ταύτιση του Ζαν-Λικ Μελανσόν και της «Ανυπότακτης Γαλλίας» με τα περισσότερα αιτήματα των Κίτρινων Γιλέκων, η, έστω διακριτική, υποστήριξη από συντηρητικούς αλλά και ριζοσπάστες ή αντικαπιταλιστές διανοούμενους, προκαλεί κάποια αμηχανία. Σε τι μπορεί να συμπίπτουν όλες αυτές οι φωνές, οι οπαδοί των ήσυχων νοικοκυραίων που «θυμώνουν δίκαια» και κάποιοι άλλοι που φτάνουν να υπερασπίζονται τη διάρρηξη της κοινής ησυχίας και τα σπασίματα ως νόμιμη άμυνα;
Να γιατί αυτά τα φαινόμενα βάζουν δύσκολα στους μακρινούς παρατηρητές και στις απλουστεύσεις μας. Θα μπορούσε, λοιπόν, κάποιος να ξεμπερδέψει, μιλώντας για μια λαϊκίστικη εξέγερση «αγανακτισμένων» με μοναδικό αποτέλεσμα το «χάος». Ευτυχώς, όμως, βλέπω ότι λίγοι, συγκριτικά, καταφεύγουν σε αυτό το σχήμα, διότι, προφανώς, δεν μας φωτίζει ιδιαίτερα. Οι περισσότεροι μελετητές των κοινωνικών παθών αντιλαμβάνονται πλέον ότι στη Γαλλία αυτήν τη στιγμή εκδηλώνονται σπασμοί που έχουν βάθος χρόνου και πολλαπλές αιτίες. Ρήγματα δεκαετιών γίνονται επιφανειακά και αποκαλύπτουν δυσλειτουργίες ενός συστήματος διακυβέρνησης και συγκεκριμένα όρια πολιτικής διαχείρισης. Το κοινωνικό ζήτημα, γεωγραφικές και πολιτισμικές διαιρέσεις, διαψεύσεις ζωής που πληθαίνουν σε μια εποχή μετάβασης στο άγνωστο, όλα αυτά συντονίζονται σε αυτήν τη φάση κοινωνικοπολιτικής αποσταθεροποίησης.
Πώς μπορεί να δώσει απάντηση μια εξουσία που περικυκλώνεται από εχθρικά συναισθήματα; Πώς μπορεί να ακουστεί κοινωνικά ένας κεντρώος λόγος με εκσυγχρονιστικές προθέσεις σε συνθήκες εκτόξευσης των κοινωνικών θυμών; Σώζεται, άραγε, κάτι από την αρχική ενέργεια και τις ελπίδες για σοβαρή μεταρρύθμιση του γαλλικού μοντέλου;
Το βέβαιο είναι ότι αν όλα τα παραπάνω αποτύχουν, η πιθανότερη εκδοχή είναι μια καταστροφική εξέλιξη αλά ιταλικά. Οι δυνάμεις του δεξιού λαϊκισμού έχουν μεγαλύτερη ικανότητα διείσδυσης σε αυτό τον «περιφερειακό» και παραδοσιακό λαό. Το εγκώμιο ενός Στιβ Μπάνον (ή το έμμεσο του Τραμπ) στα Κίτρινα Γιλέκα δεν είναι τυχαίο ούτε ένας ευσεβής πόθος. Όταν ο πρώην σύμβουλος του Τραμπ γράφει στο Τουίτερ «για να διοικήσω μια χώρα προτιμώ 100 κίτρινα γιλέκα από δέκα τύπους της Γκόλντμαν Σαξ» δεν λανσάρει μόνο έναν λαϊκισμό αλλά επικοινωνεί με κάτι που ξέρει πως έχει κοινωνική ζήτηση.
Αυτό σημαίνει ότι τα Κίτρινα Γιλέκα είναι ένα «αντιδραστικό κίνημα» που αμφισβητεί το βασίλειο του ορθού Λόγου; Είπαμε ότι πρέπει πάση θυσία να αποφύγουμε τις καρικατούρες. Να μην πέσουμε στη μία ή στην άλλη παγίδα για να συνεχίσουμε τα συνηθισμένα. Στιγμές σαν αυτήν, σπασμοί και κρίσεις της πολιτικής και της κοινωνίας τέτοιας έντασης, δεν επιτρέπουν τις γνωστές τεμπέλικες κρίσεις. Ούτε εύκολες ταυτίσεις (πολλοί προβάρουν κίτρινα γιλέκα στο κέντρο της Αθήνας), ούτε κατεδαφιστικές αποκηρύξεις. Με τη μία ή την άλλη έννοια, υπάρχουν προβλήματα που ζητούν πολιτικές αποκρίσεις. Η ηθική αποδοκιμασία για τη βία, η υπεράσπιση της δημοκρατίας και η αντίσταση στη δημαγωγία όσων ζητούν τα πάντα (χωρίς να λένε τίποτα για το πώς) είναι η μία όψη. Η άλλη όψη είναι η στοιχειώδης δικαιοσύνη και κυρίως η φροντίδα για εκείνον τον κόσμο που δεν ανήκει στον κύκλο της καινοτομίας και των νέων κοσμοπολίτικων υβριδισμών. Αυτός είναι, νομίζω, ο πυρήνας των Κίτρινων Γιλέκων, όχι το μπλοκ της λεηλασίας των μαγαζιών, ούτε οι ακροδεξιοί ιδεολόγοι που καλούν εδώ και καιρό σε «εμφύλιο πόλεμο» (αρκεί να δει κανείς τι γράφεται στη φασιστοσφαίρα του γαλλικού Ίντερνετ).
Αν όμως η δημοκρατική πολιτική τάξη δεν πει τίποτα για την ουσία και μείνει μόνο στην καταδίκη των εκτρόπων και σε γενικόλογους αφορισμούς, ο δρόμος της Μαρίν Λεπέν γίνεται πιο εύκολος. Μαζί με όλα όσα θα φέρει η πτώση της Γαλλίας στο κενό.