Το είπαν πάντες οι ακροδεξιοί της Ευρώπης· ανάμεσά τους, η εκπρόσωπος του δημοκρατικού ιδεώδους κ. Λεπέν δήλωσε «Τι ωραίο και μεγάλο μάθημα δημοκρατίας που είναι το ΟΧΙ των Ελλήνων»! Πολύ αμφιβάλλω αν το ίδιο θα έλεγε εάν το αποτέλεσμα ήταν, ας πούμε, το αντίθετο, αλλά όπως και να έχει, δεν ήταν λίγοι που μίλησαν για νίκη της δημοκρατίας εντός και εκτός συνόρων. Εν έτει 2015, το δημοψήφισμα χαίρει εκτίμηση ως ένας δημοκρατικότατος θεσμός, αφού εκφράζει απευθείας τη λαϊκή βούληση. Άλλωστε, το άλλο μεγάλο μάθημα δημοκρατίας έγινε πριν από λίγους μήνες στην Ιρλανδία, όπου με ένα εξίσου βροντερό ΝΑΙ οι Ιρλανδοί πολίτες ψήφισαν υπέρ του γάμου ζευγαριών του ίδιου φύλου. Αυτή είναι η δημοκρατία στα καλύτερά της, σωστά; Όχι. Και τα δύο δημοψηφίσματα είναι κατά τη γνώμη μου αντιδημοκρατικά και θα σας εξηγήσω γιατί.
Το ελληνικό σύνταγμα δεν προβλέπει την τόσο σύντομη διεξαγωγή δημοψηφίσματος, ενώ ρητά απαγορεύει να τεθούν σε δημοψήφισμα δημοσιονομικά θέματα. Δεν είμαι συνταγματολόγος, αλλά εμένα μου φαίνεται προφανές ότι το σύνταγμα παραβιάστηκε.
Ελλάδα: Μία παρωδία δημοψηφίσματος
Ας ξεκινήσουμε με το ελληνικό δημοψήφισμα, για το οποίο έχω τρεις βασικές ενστάσεις: την προβληματικότητα του ερωτήματος, την ακαταλληλότητα των συνθηκών και την αντισυνταγματικότητα της διαδικασίας.
Γιατί ήταν το ερώτημα προβληματικό; Πολύ απλά γιατί ήταν δυσνόητο και ασαφές. Οι Έλληνες κλήθηκαν να απορρίψουν ή να αποδεχτούν (και δεν είναι τυχαία η σειρά που τα γράφω) μία πρόταση που δεν ήταν πια στο τραπέζι. Έτσι το ΟΧΙ σήμαινε έξοδο από το ευρώ και εθνικό νόμισμα για τους Χρυσαυγίτες ή την αριστερή πλατφόρμα και την επιδίωξη καλύτερης συμφωνίας για τον πρωθυπουργό (η οποία αποδείχθηκε και όνειρο θερινής νυκτός). Όταν ο καθένας ψήφιζε με βάση διαφορετική ερμηνεία του ερωτήματος, το αποτέλεσμα δεν έχει κανένα απολύτως νόημα. Γι' αυτό και ο κ. Τσίπρας το ερμήνευσε κατόπιν όπως ήθελε. Το αποτέλεσμα ενός δημοψηφίσματος όμως δεν μπορεί και δεν πρέπει ποτέ να είναι θέμα ερμηνείας.
Ερωτήματα που θα μπορούσαν να τεθούν εναλλακτικά από την κυβέρνηση και θα είχαν νόημα θα ήταν τα εξής: «ευρώ ή δραχμή», «έξοδος από την Ευρωπαϊκή Ένωση ή όχι» ή «λιτότητα ή όχι». Τα πρώτα δύο θα αποτελούσαν πιθανότατα πολιτική αυτοκτονία του πρωθυπουργού, ενώ το τρίτο θα του έδενε τα χέρια πίσω από την πλάτη όταν θα πήγαινε μετά από το σίγουρο ΟΧΙ να διαπραγματευτεί μια συμφωνία, μη επιτρέποντας την πολυαγαπημένη της κυβέρνησης μέχρι τώρα «δημιουργική ασάφεια».
Δεν ήταν το ερώτημα όμως το μόνο φάουλ του δημοψηφίσματος. Δεν νοείται η κήρυξη και πραγματοποίηση δημοψηφίσματος σε τόσο σύντομο διάστημα, χωρίς τον κατάλληλο χρόνο για δημόσια διαβούλευση (εδώ δεν ήξερε ο κόσμος για τι ακριβώς ψηφίζει). Υπήρχε κατάλληλος χρόνος για τη δημιουργία καμπάνιας για τις δύο επιλογές; Υπήρχε ισότιμη κάλυψη από τα ΜΜΕ, δημόσια και ιδιωτικά; Καταλαβαίνω ότι δεν υπήρχε περισσότερος χρόνος, καθώς οι τράπεζες θα άδειαζαν τελείως, αλλά μην ξεχνάμε ότι η επιτακτικότητα είναι η πιο συχνή δικαιολογία για κατάλυση της δημοκρατίας. Πώς ανέβηκε ο Χίτλερ στην εξουσία; Με την κατάλυση των πολιτικών δικαιωμάτων ύστερα από προεδρικό διάταγμα του προέδρου Χίντενμπουργκ με αφορμή τον εμπρησμό της γερμανικής βουλής που καταλογίστηκε στους κομμουνιστές. Το κατεπείγον για το καλό της χώρας έγινε δικαιολογία για το μεγαλύτερο έγκλημα κατά της ίδιας της χώρας και όλης της ανθρωπότητας.
Θα με ρωτήσετε, συγκρίνεται το ελληνικό δημοψήφισμα με την άνοδο των ναζί; Και ναι και όχι. Δεν συγκρίνονται γιατί δεν άλλαξε το πολίτευμα. Δεν διώχθηκαν αθώοι, δεν υπήρξαν βασανιστήρια και η κυβέρνηση εξακολουθεί και είναι μία δημοκρατικά εκλεγμένη, νόμιμη κυβέρνηση. Από την άλλη όμως, υπάρχει ένας πολύ σοβαρός παραλληλισμός. Η παραβίαση του συντάγματος. Το ελληνικό σύνταγμα δεν προβλέπει την τόσο σύντομη διεξαγωγή δημοψηφίσματος, ενώ ρητά απαγορεύει να τεθούν σε δημοψήφισμα δημοσιονομικά θέματα. Δεν είμαι συνταγματολόγος, αλλά εμένα μου φαίνεται προφανές ότι το σύνταγμα παραβιάστηκε. Και αυτό είναι μεγάλη υπόθεση. Το σύνταγμα είναι ο κορμός της δημοκρατίας. Καθορίζει τα δικαιώματα του ατόμου και του πολίτη, και εξασφαλίζει την ισότητα, την ισονομία, τη δικαιοσύνη, την ελευθερία. Χωρίς το σύνταγμα δε νοείται δημοκρατία. Χωρίς το σύνταγμα υπερισχύει το δίκαιο των πολλών ή των ισχυρών. Κάθε παραβίασή του είναι μία ήττα της δημοκρατίας.
Ιρλανδία: Ένα ερώτημα που δεν θα έπρεπε να τεθεί ποτέ σε δημοψήφισμα
Καταρχάς, είμαι ιδιαίτερα χαρούμενος που οι κάτοικοι της Ιρλανδίας στράφηκαν ενάντια στην καταπίεση της καθολικής εκκλησίας, αντιτέθηκαν στη θέση της σε ένα κοσμικό κράτος, και αντιθέτως πήραν συντριπτικά τη θέση υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ισότητας των πολιτών απέναντι στο νόμο. Όχι μόνο αυτό, αλλά αναγνώρισαν στα ζευγάρια του ίδιου φύλου την ανθρωπιά της αγάπης τους, για να χρησιμοποιήσω ένα εξαιρετικό επιχείρημα του φιλοσόφου και συγγραφέα Raimond Gaita. Συγχαρητήρια Ιρλανδία!
Όμως δεν πρέπει να κρίνουμε ένα δημοψήφισμα μόνο με βάση το αποτέλεσμα. Γιατί το αποτέλεσμα θα μπορούσε να είναι διαφορετικό, και τότε θα είχαμε μία ήττα των δικαιωμάτων, της ανθρωπιάς και της αγάπης, όπως στην Κροατία το 2013. Σίγουρα, είναι πολύ σημαντικό οι πολίτες μίας χώρας να τα αναγνωρίζουν αυτά τα πράγματα, όμως το κράτος έχει την υποχρέωση να τα αναγνωρίζει ανεξάρτητα από τη λαϊκή βούληση. Τα δικαιώματα των πολιτών στην ίση και δίκαιη μεταχείριση δεν αποτελούν αντικείμενο δημοκρατίας, αλλά προϋπόθεσή της. Το δικαίωμα δύο ατόμων που αγαπούν ο ένας/η μία τον άλλον/την άλλη θα έπρεπε να αναγνωρίζονται από κάθε δημοκρατικό σύνταγμα. Αλλιώς η δημοκρατία είναι μία τυραννία της πλειοψηφίας. Για να ανακεφαλαιώσω, όχι μόνο είναι προϋπόθεση για να αποφευχθεί μία τέτοια τυραννία η ύπαρξη συντάγματος, αλλά και το σωστό περιεχόμενο αυτού. Δεν λέω ότι η Ελλάδα που δεν αναγνωρίζει το γάμο ατόμων του ίδιου φύλου δεν είναι δημοκρατική. Άλλωστε υπάρχει κλίμακα δημοκρατικότητας από το πιο ολοκληρωτικό καθεστώς στο πιο φιλελεύθερο και προοδευτικό. Δεν πιστεύω ότι η Ελλάδα βρίσκεται στην αντιδημοκρατική πλευρά του φάσματος, απλά σε μερικά σημεία πάσχει και οφείλει να εκσυγχρονιστεί.
Το δημοψήφισμα ως δημοκρατικός θεσμός
Κλείνοντας, θέλω να ξεκαθαρίσω κάτι. ΔΕΝ είμαι κατά των δημοψηφισμάτων. Πιστεύω πως σε ορισμένα εθνικά ζητήματα, είναι επιθυμητή, αν όχι απαραίτητη, η λαϊκή ετυμηγορία. Το 1974, η κατάργηση της βασιλείας ήταν ένας θρίαμβος της δημοκρατίας, και δεν θα είχε την ίδια βαρύτητα αν ήταν μία απλή πολιτική απόφαση. Το 2015, όμως, δεν μπορούμε να μιλάμε για τον ίδιο θρίαμβο της δημοκρατίας. Η λέξη ήττα μπορεί να είναι υπερβολική, άλλωστε το δημοψήφισμα στην Ελλάδα είναι ήδη μία μακρυνή ανάμνηση, ενώ στην Ιρλανδία οι ζωές χιλιάδων συνανθρώπων μας άλλαξαν προς το καλύτερο. Νομίζω έχουμε ισοπαλία.