«Όλη η ζωή χωρίζεται σε τρεις περιόδους: προαίσθηση του έρωτα, πράξη του έρωτα και ανάμνηση του έρωτα». Η φράση αυτή ανήκει στην Marina Tsvetaeva, μια από τις σπουδαιότερες Ρωσίδες ποιήτριες του περασμένου αιώνα.
Η ποίησή της διακρίνεται από σπάνια ένταση και ειλικρίνεια, αντανάκλαση μιας ζωής παραδομένης στο ένστικτο. Όλα της τα ποιήματα, με ορμή και ζωντάνια που μαγεύουν, περιστρέφονται γύρω από την απελπισμένη ανάγκη της για αγάπη. Φωνή λυρική και τραγική, που αντηχεί μια παράφορη ιδιοσυγκρασία. Ανυπότακτη μέχρι το τέλος, η ίδια της η ζωή και το έργο αντιστοιχούν σε μια δήλωση επαναστατικότητας.
Η Μαρίνα Τσβετάγιεβα ήταν ένας άνθρωπος που φλεγόταν από πάθος και αυτό άφηνε το διάπυρο σημάδι του και στα γραπτά της. Γεννημένη το 1892 στη Μόσχα, θα ξεκινήσει να γράφει από πολύ μικρή ηλικία. Η Ιστορία και η Οκτωβριανή Επανάσταση θα σημαδέψουν τη ζωή της. Αντίθετη με το καθεστώς, θα αρνηθεί ως ποιήτρια την στράτευση και θα ζήσει στιγμές μεγάλης ανέχειας. Το 1922 θα αναγκαστεί να εγκαταλείψει τη Ρωσία και θα ακολουθήσει το σύζυγο της στην εξορία. Ύστερα από σύντομη παραμονή στο Βερολίνο και στην Πράγα, θα εγκατασταθεί τελικά στο Παρίσι, όπου θα αντιμετωπίσει την περιφρόνηση από τους εξόριστους Ρώσους ομότεχνούς της. Στα 1939 θα επιστρέψει στη Ρωσία, όπου θα έχει ήδη εγκατασταθεί η οικογένειά της, και δυο χρόνια αργότερα θα δώσει τέλος στη ζωή της.
Διατηρεί αλληλογραφία με άλλους σπουδαίους ποιητές της εποχής της: Πάστερνακ, Ρίλκε, Μαγιακόφσκι, Μάντελσταμ, Αχμάτοβα. Αναρίθμητοι ακαριαίοι αλλά πολύ έντονοι έρωτες την συνεγείρουν σε όλη τη διάρκεια της ζωής της. Εμπύρετες εξομολογήσεις, σελίδες επί σελίδων αλληλογραφίας, αυτοβιογραφικά πεζά, σημειώσεις, δοκίμια, θεατρικά, ημερολόγια, αναμνήσεις καταγράφουν τον θυελλώδη βίο της. Ακόμα και τα ποιήματα της είναι ένα είδος ημερολογίου συναισθημάτων, που μαρτυρά τη χαώδη της ύπαρξη.
Η Τσβετάγιεβα τα ζούσε όλα με απίστευτη σφοδρότητα: τη ζήλεια, την παράνοια του έρωτα, την ευτυχία, την απόγνωση, την απουσία, την εγκατάλειψη, τη μοναξιά, τη θλίψη. Και έγραφε διαρκώς και πυρετικά: «Γράψτε, γράψτε κι άλλο! Απαθανατίστε, κάθε στιγμή, κάθε κίνηση, κάθε στεναγμό!» έλεγε. Όλα της τα γραπτά καταλήγουν εδώ: «Δεν σημείωσα το πιο σημαντικό:… την παθιασμένη ένταση όλης της ύπαρξής μου».
Ένα ποίημα που διατηρεί όλη αυτή τη ζέση αλλά απολαμβάνει και τη συγκυρία να περιέχει ταυτόχρονα και τις τρεις περιόδους του έρωτα που, σύμφωνα με την Τσβετάγιεβα, οριοθετούν τη ζωή, είναι η «Σαχάρα». (Сахара στα ρωσικά):
Sahara
Young men, don't ride away! Sand
stifled the soul of the
last one to disappear and now
he's altogether dumb.
To look for him is useless.
(Young men, I never lie.)
That lost one now reposes
in a reliable grave.
He once rode into me as if
through lands of
miracles and fire, with all
the power of poetry, and
I was: dry, sandy, without day.
He used poetry
to invade my depths, like those of
any other country!
Listen to this story of two
souls, without jealousy:
we entered one another's eyes
as if they were oases–
I took him into me as if he were
a god, in passion,
simply because of a charming tremor
in his young throat.
Without a name he sank into me. But now
he's gone. Don't search for him.
All deserts forget the thousands of
those who sleep in them.
And afterwards the Sahara in one
seething collapse will
cover you also with sand like sprinkled
foam. And be your hill!
1923
(Marina Tsvetaeva, Bride of Ice: New Selected Poems, Translated by Elaine Feinstein, Carcanet Press Ltd).
Η ποίηση της Τσβετάγιεβα είναι εξαιρετικά δύσκολη στη μετάφραση. Είναι πολύ ελλειπτική, σε σημείο που μοιάζει ακατέργαστη. Ο ρυθμός, που ορίζεται από την ίδια τη γλώσσα, διανθίζεται από πολλές παύσεις, που προσδιορίζονται με παύλες. Τα ρήματα είναι ελάχιστα και στηρίζεται σε παντοδύναμα ουσιαστικά. Είναι γεμάτη αποσιωπήσεις και σε σημεία το νόημα είναι άκρως υπαινικτικό. Βλέπω τα αινιγματικά γράμματα του Κυριλλικού αλφαβήτου και το μόνο που μπορώ να θαυμάσω στο σύνολο είναι η οικονομία των λέξεων και οι περίφημες παύλες που ορίζουν την μουσικότητα.
Οι μεταφράσεις της Feinstein στ’ αγγλικά είναι αμφιλεγόμενες. Αν και έχει βραβευτεί γι’ αυτές και απολαμβάνει μεγάλης αποδοχής, άλλοι κριτικοί την επικρίνουν για παρερμηνείες και γιατί δεν διασώζει τη λιτότητα που έχει το πρωτότυπο αλλά ούτε και τις ρίμες του. Επιλέγει διασκελισμούς που καμιά φορά ξενίζουν και μια πιο περίπλοκη σύνταξη για να αποδώσει τις πολύ πιο σύντομες προτάσεις της Τσβετάγιεβα. Έστω και αν η περιφραστικότητα της Feinstein απέχει από την πιστότητα, κερδίζει σε συναίσθημα και αφήνει πολύ χώρο στη φαντασία. Το πνεύμα της Μαρίνας, όπως το συνάγω από τα ημερολόγια και τις επιστολές της, δεν μου το προδίδει. Ίσως είναι ένα άλλο ποίημα, αλλά εξακολουθεί να είναι ένα ωραίο ποίημα.
Και ουσιαστικά μεταγράφω από τη μεταγραφή:
Σαχάρα
Αγόρια, μη φεύγετε μακριά! Άμμος
έπνιξε την ψυχή
του τελευταίου κι έμεινε τώρα
ολότελα βουβή.
Να τον αναζητήσω ανώφελο.
(δεν λέω ψέματα ποτέ, αγόρια).
Χαμένος τώρα αναπαύεται
σε βέβαιο τάφο.
Έφτασε κάποτε ως εμένα
με όλη τη δύναμη της ποίησης,
μέσα από χώρες
θαυμάτων και φωτιάς.
Εγώ: γη ξερή αμμουδερή.
Με τα ποιήματά του
εισέβαλλε στα ενδότερα,
όπως σε κάθε άλλη χώρα.
Ακούστε δίχως φθόνο
την ιστορία δυο ψυχών:
Κρυφτήκαμε μες στις οάσεις:
τα μάτια ο ένας του άλλου.
Τον δέχτηκα μέσα μου,
λες κι ήτανε Θεός σε έκσταση,
από ένα μόνο τρέμουλο,
στο μήλο του λαιμού.
Χωρίς όνομα βυθίστηκε.
Μη ψάχνετε γι’ αυτόν. Άφαντος πια.
Η έρημος πάντα ξεχνά
όσους κοιμούνται μέσα της.
Σε λίγο τα φουσκωμένα κύματα
της άμμου θα σκάσουν–
σαν αφρός που κατακάθεται.
Και τότε η έρημος βουνό θα γίνει!
Η Σαχάρα λειτουργεί στο ποίημα ως μια πολύ πετυχημένη μεταφορά της απουσίας του έρωτα αλλά και της ψυχής που δεν έχει μνήμη, για όλα τα πρόσωπα που έρχονται και φεύγουν. Η αχανής ερημιά της ύπαρξης δεν διακόπτεται παρά μόνο από θαλερές οάσεις, που φαντάζουν οφθαλμαπάτες, όταν πια τις αφήνεις για να οδηγηθείς στην επόμενη. Και η συνήθης αντίφαση: από τη μια η ποιήτρια εκλιπαρεί –μη φεύγετε– , από την άλλη συνειδητοποιεί τη ματαιότητα της πράξης της. Η Σαχάρα με την απεραντοσύνη της, ως άχρονη έρημος, θυμίζει αιωνιότητα. Η άμμος δεν έχει υπόσταση, δεν συγκεκριμενοποιείται, όπως κι ο χρόνος.
Η κλιμάκωση του ποιήματος –όπως τουλάχιστον διασώζεται από την Feinstein– είναι ανεπανάληπτης δυναμικής. Στις 2 πρώτες στροφές: η εγκατάλειψη-η ερημιά. 3η-4η στροφή: η εισβολή-ο έρωτας. 5η-6η στροφή: η όαση-η παράδοση. 7η στροφή: η εγκατάλειψη-η λήθη. 8η στροφή: η κατακλείδα-ελπίδα που δίνεται σαν αίνιγμα. Τα ρήματα «κίνησης», στο αγγλικό τουλάχιστον ποίημα, συνιστούν -σε ένα καταιγισμό δράσης- όλα τα στάδια μιας ερωτικής ιστορίας. Αν τα τοποθετούσαμε σε γραμμική αφήγηση: Έφτασε-εισέβαλλε-κατέκτησε- βυθίστηκε-εξαφανίστηκε. Και φυσικά είναι αδύνατο για την ηρωίδα να αντισταθεί σε αυτήν την καλπάζουσα μοιραία αλληλουχία. Νομίζεις πως βλέπεις σε συνεχή flashbacks και Stop Carrés τα στάδια μιας σχέσης σε μια οποιαδήποτε αρχετυπική ταινία του είδους, που συνοψίζει όλες τις τόσο διαφορετικές αλλά και τόσο πανομοιότυπες ιστορίες.
Το ποίημα, φυσικά, γράφεται στην τελευταία από τις τρεις περιόδους που αναφέραμε στην αρχή: στην περίοδο της ανάμνησης του έρωτα. Είναι η ύστερη ποιητική στιγμή, που συνήθως αποκρυσταλλώνει το αίσθημα σε τέχνη. Η Τσβετάγιεβα ξεκινά το ποίημα με την ανάμνηση, διηγείται την πράξη και καταλήγει ξανά στην ανάμνηση. Και η προαίσθηση; Απλώς προηγείται ή υπονοείται; Αρκεί μια φράση εδώ για να την εκφράσει: I was: dry, sandy, without day.
Και ποια είναι η ιστορία που ενέπνευσε το ποίημα, όπως διαβάζω στις σημειώσεις της μεταφρασμένης έκδοσης; Ίσως κάποιοι απογοητευτούν. Το ποίημα γράφτηκε στις 3 Ιουλίου του 1923 όταν η Τσβετάγιεβα βρισκόταν στην Τσεχοσλοβακία και στο αποκορύφωμα της θυελλώδους της αλληλογραφίας με τον 25χρονο κριτικό Alexander Bakhrakh, που δεν είχε συναντήσει ποτέ, αλλά όταν ξαφνικά διακόπηκε η αλληλογραφία με δική του πρωτοβουλία η Μαρίνα έπεσε σε βαθιά απελπισία.
Αλλά και τα πραγματικά γεγονότα μεταλλάσσονται: «Εγώ, βέβαια, διαστρέφω πολλά, τα διαστρέφω όλα. Είναι στη φύση μου, αλλά πιστεύω ότι κι αυτό επίσης είναι μέσα στη ζωή. Ποτέ δεν θίγω τα ίδια τα γεγονότα, περιορίζομαι στο να τα ερμηνεύω» εξηγεί σε κάποια επιστολή της. Η τέχνη μεταγράφει το βίωμα –που είναι απλώς η μαγιά –σε κάτι άλλο. Και ο τελευταίος υποψιασμένος γνωρίζει πόση απόσταση μπορεί να έχουν αυτά τα δύο. Το αποτέλεσμα είναι αυτό που μετράει πάντα και τα χνάρια που αφήνει στον παραλήπτη του.
Αλλά η Τσβετάγιεβα αδιαφορεί και για πρόσωπα και ονόματα –Without a name. Η άμμος της ψυχής της τους σκεπάζει όλους. Μόνο το αίσθημα που τη συνταράζει έχει αξία. Ο σύζυγος της –η πιο σταθερή σχέση της ζωής της, αν και για μεγάλα διαστήματα απών– έγραφε σε ένα γράμμα γι’ αυτήν: «Η Μαρίνα είναι πλάσμα των παθών. Το να ρίχνεται με το σώμα χαμένο στη θύελλα, της έχει γίνει αναγκαιότητα, ο αέρας που αναπνέει. Λίγη σημασία έχει ποιος είναι σήμερα η αιτία… Σήμερα η απελπισία, αύριο ο ενθουσιασμός, ο έρωτας, να ρίχνεσαι ξανά ψυχή τε και σώματι, και την επόμενη μέρα ξανά η απελπισία».
Και κάθε φορά για την Τσβετάγιεβα μοιάζει να είναι ο ένας μοναδικός και απόλυτος Έρωτας –κι ας ανασυντάσσεται εκ νέου.
Ο δρόμος μέχρι τη «Σαχάρα» είχε απροσδόκητη αφετηρία –μια προωθητική ταινία 9 λεπτών του 2007. Η ποίηση της Τσβετάγιεβα βρήκε εν μέρει την κινηματογραφική της εικονογράφηση σε μια αριστουργηματική οπτική πανδαισία, το μικρού μήκους φιλμ του εικονοκλάστη σκηνοθέτη Wong Kar-wai “There’ s only one sun” με την Γαλλίδα ηθοποιό Amélie Daure. Αλλά και η ποίηση των άψογα στυλιζαρισμένων εικόνων του Kar-wai έδεσε θελκτικά με τους στίχους της Τσβετάγιεβα. Και τι ειρωνεία η ταινία να προμοτάρει μια τηλεόραση με οθόνη υψηλής ευκρίνειας, καινοτόμας τεχνολογίας. Το φιλμ οπτικά και σεναριακά παίζει με το φως και το σκοτάδι, όπως παίζει η Τσβετάγιεβα με τα δίπολα παρουσία και απουσία του Άλλου. Σαν να επιστρατεύεται η φωνή της από τα βάθη για να υποστηρίξει, σε μια μεταθανάτια ποιητική ενσάρκωση, την εκτυφλωτική της φλόγα. Το φιλμ τελειώνει με έναν στίχο της Τσβετάγιεβα στα ρωσικά –με αγγλικούς υπότιτλους:
There’s only one sun – but it travels the world every day.
This sun is all mine
and I won’t ever give it away!
Αυτή η ζωή έμπλεη πάθους της Τσβετάγιεβα και η απόλυτη, χωρίς ημίμετρα, αλήθεια της είναι το μόνο παράδειγμα που έως και σήμερα μπορεί να μας δώσει.
Η παιγνιώδης συνέχεια της φράσης που αναφέρθηκε στην αρχή –μέρος ενός υποτιθέμενου διαλόγου της Μαρίνας με έναν φανταστικό συνομιλητή– που συνήθως παραλείπουν οι ερανιστές, είναι μια αποστομωτική απάντηση που λειτουργεί και σαν παρήγορη προτροπή:
«Εγώ: -Μόνο που η μέση διαρκεί από τα 5 ως τα 75, -ναι;».
(Τα πεζά αποσπάσματα προέρχονται από τα: «Γήινα σημεία, ημερολόγια (1917-1920)», μετάφραση από τα ρωσικά Ιωάννα Σαββίδου, εκδ. Ηριδανός, 1993 και από το «Γράμματα στον Ελικώνα», μετάφραση Δήμητρα Κονδυλάκη, εκδ. Γαβριηλίδης, 2008).