ΔΟΥΛΕΥΕ ΔΩΔΕΚΑ ΩΡΕΣ την ημέρα επί τρεις μήνες, ώστε την 1η Οκτωβρίου 2020 το βιβλίο του να βρίσκεται στα βιβλιοπωλεία. Ο Γάλλος οικονομολόγος Ρομπέρ Μπουαγέ ήθελε να αποτυπώσει την πανδημία όχι ως μια κρίση ή ως μια περίοδο ύφεσης αλλά ως ένα «ολικό κοινωνικό γεγονός».
Και ενώ η πανδημία βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη, εκπλήσσοντάς μας με τις μεταλλάξεις του ιού και φέρνοντας στην επιφάνεια καινούργια δεδομένα και νέα στοιχεία, άγνωστα μέχρι τώρα, ο Ρομπέρ Μπουαγέ, με το βιβλίο του Οι καπιταλισμοί στη δίνη της πανδημίας, κατορθώνει να εικονογραφήσει αυτό που μας συμβαίνει. Ανοίγει, παράλληλα, δρόμους για να δούμε νέες προοπτικές.
Πρέπει να πούμε ότι ο Μπουαγέ δεν είναι ο κλασικός οικονομολόγος. Προέρχεται από πολυτεχνικές σχολές και από τις πολιτικές επιστήμες, πράγμα που του επιτρέπει να υπερβεί τη στενομυαλιά των κλασικών οικονομολόγων που τυποποιούν «τη λειτουργία των διαρθρωτικά σταθερών οικονομιών της αγοράς» και πανικοβάλλονται όταν στην εξίσωσή τους εμφανίζεται ένας άγνωστος παράγοντας, όπως ο κορωνοϊός. Ανήκει στους οικονομολόγους που διεκδικούν την επιστροφή στην ιστορία και στην κοινωνική οικονομία. Θεωρεί ότι η κοινωνία του ρίσκου έχει τελειώσει και ότι έχουμε μπει σε μια εποχή ριζικής αβεβαιότητας.
Το τιμόνι των κρατών και των κυβερνήσεων πρέπει να το κρατούν άλλοι επιστήμονες, λέει ο Μπουαγέ, και οι οικονομολόγοι να καθίσουν οριστικά στο πίσω κάθισμα.
Tο βασικό δίπολο δημόσια υγεία και οικονομικές απώλειες έφερε στην επιφάνεια, μερικές φορές με κυνικό τρόπο, το ερώτημα πόσο κοστίζει η σωτηρία μιας ανθρώπινης ζωής.
Τι μας συνέβη τον Μάρτιο του 2020; Ούτε κρίση ούτε ύφεση, λέει ο Μπουαγέ. Οι κρίσεις αποτελούν κρίσιμες στιγμές, που μετά το τέλος τους οι οικονομίες είτε υπερβαίνουν τις αντιφάσεις τους είτε καταρρέουν. Όσο για την ύφεση, αυτή αποτελεί ενδογενή μεταστροφή ενός οικονομικού κύκλου.
Τον Μάρτιο του 2020 συνέβη, όμως, κάτι πρωτοφανές: οι κυβερνήσεις αποφάσισαν να δώσουν προτεραιότητα στην ανθρώπινη ζωή, αναστέλλοντας την οικονομική δραστηριότητα. Ανέτρεψαν έτσι την παραδοσιακή ιεραρχία που είχε εγκαθιδρυθεί από τα προγράμματα φιλελευθεροποίησης, τα οποία, μεταξύ άλλων είχαν αποδυναμώσει τα συστήματα υγείας. Ο περιορισμός του κόστους της υγείας, η κατακόρυφη πτώση των αμοιβών του υγειονομικού προσωπικού, η αυταπάτη ότι η ιδιωτικοποίηση θα αποτελούσε το μέλλον του συστήματος υγείας και ότι τα νοσοκομεία δεν είναι τίποτε περισσότερο παρά πηγές εσόδων για τις πολυεθνικές οδήγησαν προηγμένες χώρες, όπως η Γαλλία, στην πανδημία χωρίς στοιχειώδη μέσα, χωρίς μάσκες, χωρίς αναπνευστήρες, ακόμη και χωρίς γενόσημα φάρμακα.
Η πανδημία και το πάγωμα της οικονομικής δραστηριότητας με αποφάσεις της διοίκησης –οι δύο μαύροι κύκνοι, κατά τον Μπουαγέ– έφεραν πολλές αλλαγές στις κοινωνίες και στις οικονομίες. Ο συγγραφέας τις απαριθμεί: χρηματιστηριακό πανικό, κατάρρευση των τιμών του πετρελαίου, διακοπή της πίστωσης, μείωση της κατανάλωσης, μεταβλητότητα των συναλλαγματικών ισοτιμιών, εγκατάλειψη της δημοσιονομικής ορθοδοξίας, ενίσχυση του εισοδήματος των μισθωτών, χαλάρωση του μηχανισμού επαναχρηματοδότησης από τις κεντρικές τράπεζες, αγωνία για τη βιωσιμότητα των δημοσίων χρεών. Κατά τον Μπουαγέ, αυτά τα φαινόμενα πρέπει να αναλυθούν από κοινού και όχι μέσα από μεμονωμένες και διακριτές προσεγγίσεις.
Γενικότερα, η πανδημία ανέδειξε ένα «τρίλημμα»: υγεία, οικονομία, ελευθερίες. Πριν απ’ όλα, το βασικό δίπολο δημόσια υγεία και οικονομικές απώλειες έφερε στην επιφάνεια, μερικές φορές με κυνικό τρόπο, το ερώτημα πόσο κοστίζει η σωτηρία μιας ανθρώπινης ζωής. Και δεύτερον, η κατάσταση έκτακτης ανάγκης μεταμόρφωσε την ιδιότητα του πολίτη και εμφανίστηκε ως απειλή για τα ατομικά δικαιώματα και τις ελευθερίες.
Αλλά ποιοι είναι «οι καπιταλισμοί» του τίτλου του βιβλίου του Ρομπέρ Μπουαγέ; Εδώ τα πράγματα φαίνονται ξεκάθαρα. Από τη μια, είναι ο καπιταλισμός της πλατφόρμας και από την άλλη είναι οι κρατικοί καπιταλισμοί.
Μέσα από την πανδημία, ο καπιταλισμός της πλατφόρμας, δηλαδή αυτός που επικεντρώνεται στην εκμετάλλευση κάθε είδους πληροφορίας, αναδεικνύεται πανίσχυρος και, φυσικά, υπερεθνικός. Μέσα στην πανδημία έκανε επίδειξη της δύναμής του. Εξασφάλισε τη συνέχιση του ηλεκτρονικού εμπορίου, «χάρη στους ντοπαρισμένους με τεχνητή νοημοσύνη αλγορίθμους του και τις εφοδιαστικές αλυσίδες του». Παρείχε πληροφορίες σε πραγματικό χρόνο για οτιδήποτε συνέβαινε. Διευκόλυνε την εξ αποστάσεως εργασία και εκπαίδευση. Εξερεύνησε μελλοντικές δυνατότητες σε νέους τομείς ενδιαφέροντος, όπως αυτόνομα οχήματα, εμπορική εκμετάλλευση του διαστήματος, τηλεϊατρική, ιατρικοί εξοπλισμοί κ.λπ. Από αυτόν τον υπερεθνικό καπιταλισμό της πλατφόρμας δεν απουσιάζουν οι χρηματιστές. Κατά τον Μπουαγέ, «ποντάρουν στη μακροπρόθεσμη επιτυχία των νέων τομέων, μέσα σε ένα περιβάλλον κατάρρευσης της παραδοσιακής οικονομίας».
Αντίβαρο σε αυτόν τον πανίσχυρο και υπερεθνικό καπιταλισμό είναι οι καπιταλισμοί που έχουν έντονο το στοιχείο της κρατικής παρέμβασης. Ο Μπουαγέ παρατηρεί ότι οι κυβερνήσεις βγαίνουν ιδεολογικά ενισχυμένες από την πανδημία. Και ότι οι ποικίλοι τύποι κρατικού καπιταλισμού, «υποκινούμενοι από τους αποταγμένους της ανοιχτής οικονομίας», επιχειρούν να υπερασπιστούν τα κυριαρχικά δικαιώματα του έθνους-κράτους, μεταξύ άλλων και στο οικονομικό πεδίο.
Ο Μπουαγέ αναρωτιέται αν μέσα σε αυτές τις συνθήκες της πανδημίας αναδύεται σιωπηρά ένας τρόπος ανάπτυξης που επικεντρώνεται στην υγεία, στην παιδεία και στον πολιτισμό. Αν αυτά τα διαρκή αγαθά αποδυναμώσουν την κούρσα για απόκτηση «αγαθών προσχεδιασμένης παλαίωσης», όπως τα ονομάζει, δηλαδή αυτοκίνητα, κινητά τηλέφωνα κ.λπ. Αν ό,τι μέχρι τώρα εθεωρείτο περιττό κόστος μετατρέπεται πλέον σε «ζωτικό περιουσιακό στοιχείο».
Το 2020, λέει ο Μπουαγέ, θα έπρεπε να προαναγγείλει την αναγνώριση του πρωταρχικού ρόλου της υγείας ως προϋπόθεσης για την πυκνότητα των κοινωνικών σχέσεων και ως αφετηρίας μιας επανόδου στην οικονομική ευημερία. Αλλά τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Γιατί «η λειτουργιστική λογική δεν μπορεί να διευθύνει την έξοδο από μια μεγάλη κρίση».
Έτσι, το μέλλον παραμένει ανοιχτό, λέει ο Μπουαγέ. Όχι μόνο γιατί ο ιός και γενικότερα οι ιοί εξελίσσονται χωρίς να ακολουθούν ένα συγκεκριμένο πρότυπο. Αλλά και γιατί αποτελούν καταλύτες μεταμορφώσεων και οδηγούν σε νέες συνθέσεις. Μια πιθανή σύνθεση, που μοιάζει εφιαλτική, μπορεί να προκύψει από τη σύζευξη των ψηφιακών τεχνικών και των βιολογικών επιτευγμάτων, με ορίζοντα μια κοινωνία γενικευμένης επιτήρησης, με τεράστιες ανισότητες. Μια άλλη σύνθεση, όμως, θα μπορούσε να στηρίζεται στην αναγκαιότητα ενός κοινωνικού κράτους που να λειτουργεί ως επόπτης μιας διευρυμένης δημοκρατίας που να απλώνεται και στο πεδίο της οικονομίας.
Το κατευθυντήριο νήμα που διατρέχει το βιβλίο του Μπουαγέ στοχεύει σε αυτήν τη δεύτερη σύνθεση, στις καλά σχεδιασμένες δημόσιες παρεμβάσεις. Αλλά, όπως γράφει στην τελευταία πρόταση της εξαιρετικής ανάλυσής του, «η ιστορία είναι αυτή που θα αναλάβει να διαψεύσει ή όχι αυτές τις δύο προοπτικές, και να μας εκπλήξει εξίσου όσο και ο Covid-19».
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.