Ο ΑΛΜΠΕΡ ΚΑΜΥ είναι από τους μεγαλύτερους συγγραφείς του 20ού αιώνα. Το μυθιστόρημά του Η πανούκλα, που εκδόθηκε το 1947, θεωρείται ως το σημαντικότερο μεταπολεμικό ευρωπαϊκό μυθιστόρημα. Ο Καμύ δεν ήταν βέβαια μόνο συγγραφέας. Ήταν και δημοσιογράφος. Ήταν και φιλόσοφος-στοχαστής, πολύ επιδραστικός με την πάροδο του χρόνου, ίσως γιατί οι ιδέες του είναι ανθρωποκεντρικές και ουμανιστικές, σε σύγκριση με τον κυνισμό του σύγχρονού του Ζαν-Πολ Σαρτρ. Ήταν επίσης θεατρικός συγγραφέας.
Στο θέατρο ο Αλμπέρ Καμύ δεν ευτύχησε όπως στην πεζογραφία. Τα τέσσερα θεατρικά έργα που έγραψε και που παρουσιάστηκαν στη σκηνή όσο ο ίδιος ζούσε (σκοτώθηκε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα το 1960) έτυχαν μέτριας υποδοχής, τόσο από το κοινό όσο και από την κριτική.
Ιδιαίτερα το τελευταίο του έργο Κατάσταση Πολιορκίας, του οποίου η πρεμιέρα έγινε στις 27 Οκτωβρίου 1948, αποδείχτηκε φιάσκο. Μόνο είκοσι παραστάσεις, παρόλο που τη σκηνοθεσία υπέγραφε ο μεγάλος Γάλλος θεατράνθρωπος Ζαν-Λουί Μπαρό, τα σκηνικά και τα κοστούμια ο ζωγράφος Μπαλτίς, τη μουσική ο συνθέτης Άρθουρ Χόνεγκερ και μια all star διανομή, που περιελάμβανε τη Μαντλέν Ρενό, τον Πιερ Μπρασέρ, τη Μαρία Καζαρές, μεγάλο έρωτα του Καμύ, τον ίδιον τον Μπαρό, τον μίμο Μαρσέλ Μαρσό.
Ο σύγχρονος αναγνώστης πρέπει να ξέρει ότι ο κόσμος του Αλμπέρ Καμύ είναι ενιαίος. Πεζογραφία, δοκίμια, θεατρικά έργα επικοινωνούν μεταξύ τους, το ένα υπάρχει γιατί υπάρχει το άλλο, το ένα βρίσκεται μέσα στο άλλο, όπως στα κινέζικα κουτιά ή στις ρώσικες κούκλες.
Ο ίδιος ο Καμύ αναθεωρούσε διαρκώς τα θεατρικά έργα του, ίσως για να τα φέρει πιο κοντά στη σύγχρονη θεατρική τραγωδία, ίσως πάλι γιατί έβλεπε ότι δεν «λειτουργούν» στη σκηνή και στην πλατεία των θεάτρων.
Αλλά εξήντα και πλέον χρόνια μετά τον βίαιο θάνατο του συγγραφέα, αυτά τα θεατρικά έργα του εξακολουθούν να παίζονται και να εκτιμώνται πολύ περισσότερο από ό,τι στην εποχή τους, να έχουν περισσότερο κοινό, να έλκουν περισσότερους σκηνοθέτες∙ ίσως γιατί το θέατρο των ημερών μας είναι περισσότερο αντιθεατρικό παρά θεατρικό, με όρους παράδοσης.
Ο σύγχρονος αναγνώστης πρέπει να ξέρει ότι ο κόσμος του Αλμπέρ Καμύ είναι ενιαίος. Πεζογραφία, δοκίμια, θεατρικά έργα επικοινωνούν μεταξύ τους, το ένα υπάρχει γιατί υπάρχει το άλλο, το ένα βρίσκεται μέσα στο άλλο, όπως στα κινέζικα κουτιά ή στις ρώσικες κούκλες.
Στους Δίκαιους θα βρούμε τον Επαναστατημένο Άνθρωπο. Στον Καλιγούλα θα βρούμε τον Μύθο του Σίσυφου και τον Ξένο. Στην Κατάσταση Πολιορκίας θα βρούμε την Πανούκλα. Στην Παρεξήγηση θα βρούμε τον Ξένο ή την Πτώση.
Καταλαβαίνουμε έτσι πολύ καλά τις εκδόσεις Καστανιώτη, τον βασικό εκδότη των έργων του Καμύ στα ελληνικά, που αποφάσισαν να εκδώσουν τα θεατρικά του άπαντα. Συνένωσαν σ’ έναν τόμο τις τέσσερις αυτοτελείς εκδόσεις με τα τέσσερα έργα του, μαζί με όλο το συνοδευτικό υλικό, το ιστορικό των παραστάσεων, τις κριτικές των εφημερίδων και των περιοδικών, κείμενα του Καμύ γραμμένα ειδικά για τα έργα αυτά κ.λπ.
Αυτή η πλούσια έκδοση με τα θεατρικά κείμενα και τα κριτικά και δραματουργικά δοκίμια μάς δίνει κλειδιά για να δούμε καλύτερα το σύμπαν του Καμύ. Μας δίνει επίσης κλειδιά για να καταλάβουμε το πώς σκεφτόταν και τι ήθελε ο κόσμος στα πρώτα χρόνια αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τι θεωρούσε ωραίο και τι άσχημο. Να δούμε τα νέα αισθητικά ρεύματα (ο Καμύ ανήκε και δεν ανήκε στο «παράλογο»), την παραγωγή ιδεών, τις αντιπαραθέσεις και τα νέα προτάγματα σε σχέση με τη δημοκρατία, την ελευθερία, τη δικαιοσύνη, τη βία, την επανάσταση, την τρομοκρατία, που αποτελούν θεματικές δεξαμενές για τη λογοτεχνία και τον στοχασμό.
Η έμπειρη μεταφράστρια Ρίτα Κολαΐτη, που παλιότερα είχε μεταφράσει τη βιογραφία του Καμύ από τον Ολιβιέ Τοντ (επίσης στις εκδόσεις Καστανιώτη), έφερε σε πέρας με μεγάλη μαεστρία αυτό το δύσκολο έργο. Δεν χρησιμοποιώ τυχαία τη λέξη μαεστρία.
Σ’αυτό το βιβλίο των 600 σελίδων βρίσκουμε δύο γλώσσες: αυτή του θεατρικού δράματος κι αυτή του δοκιμίου και της δοκιμιακής πρόζας. Αλλά και μέσα στη γλώσσα του δράματος υπάρχουν οι υπο-γλώσσες. Αυτή των Ρωμαίων στον Καλιγούλα, των ηρώων του αστυνομικού δελτίου στην Παρεξήγηση, των Ρώσων αναρχικών στους Δίκαιους, των Ισπανών του μεσαιωνικού Κάδιθ στην Κατάσταση πολιορκίας.
Τα θεατρικά έργα γράφονται για τη σκηνή, εκεί ολοκληρώνονται. Αλλά όπως συμβαίνει με μεγάλα θεατρικά κείμενα του παρελθόντος, τα θεατρικά του Καμύ διαβάζονται και ως αναγνώσματα. Το δοκίμασα με την Παρεξήγηση, που είναι το πιο αγαπημένο μου από τα τέσσερα. Η ανάγνωσή του με καθήλωσε και ξέχασα ότι αυτό που διάβαζα ήταν θεατρικό.
Σ’ ένα πανδοχείο, κάπου στην κεντρική Ευρώπη, η πανδοχέας και η κόρη της σκοτώνουν τους πελάτες τους για να τους πάρουν τα λεφτά. Ένας από τους ταξιδιώτες που δολοφονούν είναι ο γιος και ο αδελφός αντίστοιχα που δεν μπόρεσαν να τον αναγνωρίσουν επειδή έλειπε πολλά χρόνια. Αυτή είναι η «παρεξήγηση» του τίτλου.
Πρόκειται για ένα σκοτεινό έργο, που κινείται στα όρια της τραγωδίας. Ο ίδιος ο Καμύ είχε γράψει ότι με το έργο αυτό επιχείρησε να επαναλάβει «σε μια σύγχρονη μυθοπλασία την αρχαία θεματολογία της Μοίρας». Αλλά όταν το έργο τελειώνει καταλαβαίνουμε ότι ο Καμύ δεν συνηγορεί υπέρ της άκριτης υποταγής στη Μοίρα. Μας λέει ότι πρέπει να λέμε ποιοι είμαστε, να μη σιωπούμε για την ταυτότητά μας, γιατί αλλιώς θα ζήσουμε στη δυστυχία και θα πεθάνουμε μόνοι.
Το έργο πρωτοπαρουσιάστηκε στις 24 Ιουνίου 1944, αλλά ο Καμύ το επεξεργαζόταν συνέχεια, έως και το 1958, όπως άλλωστε έκανε με όλα τα θεατρικά. Τον ρόλο της κόρης έπαιζε η Μαρία Καζαρές, νεαρή Ισπανίδα ηθοποιός, στη γοητεία της οποίας ο Καμύ υπέκυψε αμέσως.
Ο Καλιγούλας, το πρώτο θεατρικό του Καμύ, που ο συγγραφέας επεξεργαζόταν συνέχεια από το 1939 έως και το 1958, πρωτοπαρουσιάστηκε στις 26 Σεπτεμβρίου 1945 με τον Ζεράρ Φιλίπ στον κεντρικό ρόλο του αυτοκράτορα-δήμιου. Όταν ο Καμύ έγραφε το έργο, σχεδίαζε να παίξει ο ίδιος τον Ρωμαίο αυτοκράτορα. Το ανέκδοτο λέει ότι ο συγγραφέας είχε δύο γάτες, που τη μία την έλεγε Κάλι και την άλλη Γούλα. Στο οπισθόφυλλο της έκδοσης του Gallimard με το κείμενο του έργου, ο Καμύ είχε γράψει ότι ο Καλιγούλας μάς λέει ότι δεν μπορείς να είσαι ελεύθερος ενάντια στους άλλους ανθρώπους.
Το έργο οι Δίκαιοι πρωτοπαρουσιάστηκε στις 15 Δεκεμβρίου 1949. Η Μαρία Καζαρές έπαιζε εδώ, και πάλι, κεντρικό ρόλο. Ο Καμύ εμπνέεται από πραγματικό γεγονός: τον Φεβρουάριο του 1905 στη Μόσχα, τρομοκράτες που ανήκαν στο Σοσιαλεπαναστατικό Κόμμα οργάνωσαν μία βομβιστική επίθεση εναντίον του Μεγάλου Δούκα Σεργκέι, θείου του Τσάρου. Ο Καμύ διατηρεί στους Δίκαιους τα ιστορικά πρόσωπα και τα γεγονότα, αλλά δεν κάνει μια ιστορική τοιχογραφία. Το θέμα του ήταν να δείξει πώς «το μίσος που βάραινε τούτες τις σπάνιες ψυχές σαν μια αφόρητη οδύνη έγινε ένα βολικό σύστημα». Τα θέματα της τρομοκρατίας, της εκτέλεσης ως πράξης δικαιοσύνης κ.λπ. κάνουν το έργο αυτό επίκαιρο.
Ας θυμηθούμε ότι το 2016 οι Δίκαιοι μαζί με κείμενα του καταδικασμένου τρομοκράτη Σάββα Ξηρού παρουσιάστηκαν σε ενιαία παράσταση με τίτλο Ισορροπία του Νας στο Εθνικό Θέατρο της Αθήνας.
Τέλος, η Κατάσταση Πολιορκίας ήταν παραγγελία του Ζαν-Λουί Μπαρό στον Καμύ, μετά τη μεγάλη επιτυχία του μυθιστορήματός του Η πανούκλα. Το έργο, «μια επιδημία πανούκλας σ’ ένα ονειρικό Κάδιθ», δεν είχε επιτυχία, όπως είδαμε. Πάντως το έργο αυτό βρίσκεται πιο κοντά στην τραγωδία. Η πανούκλα προσωποποιείται – τον ρόλο έπαιζε ο Πιερ Μπερτέν, ενώ τα χορικά αποτελούν εξαιρετικές λυρικές σελίδες, πλημμυρισμένες από τη συγκίνηση που βρίσκουμε στα αφηγήματα των συλλογών «Καλοκαίρι» και «Γάμοι».
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.