Η «Ιστορία του Ελληνικού Εργατικού Κινήματος» του Γιάνη Κορδάτου (1891-1961) είναι ένα κλασικό βιβλίο, έχοντας κάνει μέχρι σήμερα κάμποσες εκδόσεις. Κυκλοφόρησε για πρώτη φορά σε δύο τόμους, από το Βιβλιοπωλείον Α.Ν. Κολολού το 1931, και ξανά για δεύτερη φορά από τον εκδότη Πέτρο Δ. Καραβάκο το 1956. Οι νεώτερες γενιές γνωρίζουν το βιβλίο από τις εκδόσεις του Μπουκουμάνη – η τρίτη κατά σειρά από το 1972 και η τέταρτη από το 1974.
Το βιβλίο του αυτό ο Κορδάτος, ένας από τους επιφανέστερους έλληνες ιστορικούς, το κλείνει με το εικοστό έβδομο κεφάλαιο, το οποίο τιτλοφορείται «Η Επίδραση του Εργατικού Κινήματος στη Νεοελληνική Διανόηση». Εδώ ο Κορδάτος ερευνά την επίδραση των πρώτων εργατικών αγώνων, από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα μέχρι και το 1920 περίπου, στην ποίηση και την λογοτεχνία μας, παραθέτοντας χαρακτηριστικά τεκμήρια από πολύ γνωστούς (Κωστής Παλαμάς, Κώστας Χατζόπουλος, Κώστας Βάρναλης…), ή και λιγότερο γνωστούς (Κωνσταντίνος Ζησίου, Βασίλης Δουδούμας…) ποιητές και λογοτέχνες. Ανάμεσά τους ο Ρήγας Γκόλφης και ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης.
Για τον Ρήγα Γκόλφη (1886-1958) σημειώνει ο Κορδάτος: «Ενθουσιώδεις και μαχητικοί απολογητές των δικαιωμάτων της εργατικής τάξης προβάλλουν από το πνευματικό επιτελείο του Νουμά (σ.σ. φημισμένο λογοτεχνικό περιοδικό της εποχής) ο Δημ. Ταγκόπουλος, ο Κώστας Παρορίτης, ο Ρήγας Γκόλφης κ.ά.(…) Το 1908, σε τρία τεύχη του Νουμά, πρωτοδημοσιεύεται το κοινωνικό δράμα του Ρήγα Γκόλφη “Γήταυρος”, που αργότερα τυπώθηκε σε βιβλίο και κυκλοφόρησε πλατιά.(…) Ο Γκόλφης έγραψε αρκετά τραγούδια, εμπνευσμένα από τη ζωή, τους αγώνες και τους πόθους της εργατιάς, όπως το “Ψωμί της πίκρας και του πόνου”, “Οι σκλάβοι της γης” κ.ά.». Ένα απ’ αυτά ήταν και η «Απεργία»…
ΑΠΕΡΓΙΑ
Στη στράτα αργοδιαβαίνει της εργατιάς το πλήθος.
Φαρμάκι έχει στα χείλη, κομένη την ορμή,
κι’ ο πόνος που συντρίβει τ’ αράθυμό του στήθος
θεριεύει το κορμί.
Πού πάει συμαζωμένο, το έλεος να γυρέψει;
Ποιος άρχοντας θ’ ακούσει, ποια πόρτα θ’ ανοιχτεί;
Με τ’ άπραγα τα λόγια τι πάει να ζητιανέψει,
να γείρει να κλαυτεί;
Το τέρας τής ανάγκης που τη ζωή του θλίβει,
νεκρώνει την αγάπη, μαραίνει τ’ αγαθά,
θα πάψει να τραντάζει το μαύρο του καλύβι,
το Χάρο να βοηθά;
Ω συνοδειά θλιμένη, του δίκιου τον αγώνα
σα θέλεις να κερδίσεις, μη σκύβεις και δειλιάς.
Και πώς θα διαφεντέψεις με λυγισμένο γόνα
τη μοίρα της δουλειάς;
Τη δύναμή σου νοιώσε κ’ υψώσου προς τον ήλιο.
Την πάναγνή σου ρώτησε, τη σιδερένια υγειά,
θεούς να τα λατρέψεις. Του κόσμου το βασίλειο
ζωντάνεψε, ραγιά.
Το πείσμα του δυνάστη, που τη χαρά μολεύει,
τα λούλουδα σκοτώνει, στερεύει την πηγή,
θα το συντρίψει, μάθε, το χέρι που δουλεύει
κι’ αναμετρά τη γη.
«Εκείνος όμως που θεμελίωσε το κοινωνικό μυθιστόρημα στην Ελλάδα…» συνεχίζει ο Κορδάτος «…είναι ο Κερκυραίος λογοτέχνης Κ. Θεοτόκης. Η “Τιμή και το Χρήμα” που πρωτοδημοσιεύτηκε στο Νουμά το 1912 και τυπώθηκε στην Κέρκυρα το 1914, είναι η κοινωνική ηθογραφία, που έκανε γνωστό το Θεοτόκη σα συγγραφέα με προοδευτικές αντιλήψεις. Το κατοπινό μυθιστόρημά του “Οι σκλάβοι στα δεσμά τους”, το πρώτο άρτιο τεχνικά μεγάλο κοινωνικό μυθιστόρημα, του έδωσε τιμητική θέση στα νεοελληνικά γράμματα και μεγάλη αίγλη μέσα στις λαϊκές μάζες.
Όμως ο Θεοτόκης δεν ήταν μονάχα ένα εξαιρετικό ταλέντο στην πρόζα, ήταν εξίσου κι’ ένας εμπνευσμένος ποιητής. Το ποίημά του (σ.σ. ένα από τα 69 σονέτα του) που δημοσιεύουμε εδώ το επιβεβαιώνει».
Σηκώθη τ’ άγιο δίκηο της να λάβη
όλη η εργατιά με φρόνημα γενναίο.
Ισονομίας κηρύχνει νόμο νέο
και τα δεσμά τού πλούτου η ορμή της θραύει.
Η σκληρή φτώχεια, η γύμνια, η πείνα παύει
και με καλούν μύριες φωνές να λέω
θούριο τραγούδι· σ’ ένα πέλαο πλέω
χαράς, λεύτεροι ανθρώποι είναι όλοι οι σκλάβοι.
Μα για να σκίσω τές ανάερες ρούγες
που θα με βγάλουν στον ψηλό Ελικώνα,
πρέπει γοργά αργυρόχρυσες φτερούγες
Αγάπη αρμονική να μου χαρίσει.
Τι δε μπορεί ψυχής βαρειάς εικόνα
της Κασταλίας, να καθρεφτίση η βρύση.
Τα 69 σονέτα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη (1872-1923) συγκεντρώθηκαν σ’ έναν τόμο και εκδόθηκαν από την Ωκεανίδα το 1999, με εισαγωγή και επιμέλεια του Ορέστη Αλεξάκη.