Κάποιοι λένε ότι οι γοργόνες δεν υπάρχουν. Μπορείς και να τους πιστέψεις αν θες. Το ίδιο λένε και για τον Άι-Βασίλη, τις Νεράιδες, τους Δροσουλίτες, τις Βαλκυρίες, τους καλικαντζάρους, τα ξωτικά… Κι ενώ λένε πως δεν υπάρχουν, αντέχουν χιλιάδες χρόνια, με τη θάλασσα να βρέχει το κορμί τους και τον ήλιο να το ξεραίνει, περιμένοντας χρόνια μια απάντηση.
Η πρώτη γοργόνα στη μυθολογία εικάζεται πως ήταν η θεά Αταργάτις, μητέρα της Ασσύριας βασίλισσας Σεμίραμις. Οι Έλληνες την ονόμαζαν Δερκετώ. Οι γοργόνες έχουν κι αυτές τα δικά τους ονόματα, εντυπωσιακά τις περισσότερες φορές. Άλλοτε φωτεινά κι ελπιδοφόρα, άλλοτε σκοτεινά και απόκοσμα, πάντα όμως ερωτικά. Κι όταν λέμε ερωτικά, δεν το εννοούμε με την εξιδανικευμένη έννοια της λέξης. Οι λύρες τους παίζουν αποχαιρετιστήριες μελωδίες και τα πλοία καταβυθίζονται στη δίνη που εκείνες προκαλούν.
Οι γοργόνες είναι τα κορίτσια της αμφίβιας προσμονής. Είναι το σύμβολο του υπερρεαλιστικού αισθησιασμού. Είναι η μορφή της γυναίκας που έρχεται απ’ τη θάλασσα και βγάζει απ’ το δάκρυ της το νερό που σβήνει τη δίψα, αλλά εκφράζει και την οργή.
Το πρόσημο για τις γοργόνες δεν είναι πάντα θετικό. Είναι πιο κοντά σε αυτό που θα λέγαμε δαιμόνιο. Σε εκείνες είχαν φορτώσει τους θαλάσσιους ανεμοστρόβιλους. Κατά την ελληνική παράδοση, ζούσαν στη Μαύρη Θάλασσα και κατέβαιναν συχνά στο Αιγαίο.
Στην Ελλάδα έχουμε πολλές με φυσική παρουσία και εκατοντάδες που τις κέρδισαν τα γράμματα. Τις συναντάμε συνήθως κοντά σε παραλίες και λιμάνια με χίλιες δυο ιδιότητες. Άλλες για να προστατεύουν, άλλες για να καλωσορίζουν, άλλες για να χαιρετούν· άλλες πέτρινες, άλλες μεταλλικές, άλλες μαρμάρινες. Κάποιες κρατάνε τρίαινες, κάποιες φοράνε στέμματα ή στεφάνια, κρατάνε ραβδιά ή έχουν, εκτός από λέπια στην ουρά, φτερά! Οι χαρακτηρισμοί για τις γοργόνες είναι σχεδόν όσοι και οι χαρακτηρισμοί για την Παναγία: δεκάδες.
Το πρόσημο για τις γοργόνες δεν είναι πάντα θετικό. Είναι πιο κοντά σε αυτό που θα λέγαμε δαιμόνιο. Σε εκείνες είχαν φορτώσει τους θαλάσσιους ανεμοστρόβιλους. Κατά την ελληνική παράδοση, ζούσαν στη Μαύρη Θάλασσα και κατέβαιναν συχνά στο Αιγαίο.
Η γοργόνα με τους περισσότερους followers είναι η αδελφή του Μεγαλέξανδρου που ήπιε το αθάνατο νερό και όταν κάποιο πλοίο «έπεφτε» πάνω της, έπιανε την πλώρη και ρωτούσε «ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος;».
Αν οι ναύτες ήταν «διαβασμένοι» κι έλεγαν fake news ότι ζει, τα πράγματα κυλούσαν περίφημα και απολάμβαναν συναυλία, αφού την ώρα που άφηνε το καράβι να συνεχίσει το δρομολόγιο τραγουδούσε με τη λύρα της. Αν οι ναύτες ήταν τίποτε ανυποψίαστοι και έλεγαν την αλήθεια, τα πράγματα δεν πήγαιναν καλά. Πέταγε το καράβι ψηλά, δημιουργούσε μια δίνη και πέφτοντας το καράβι πήγαινε αύτανδρο για μεζεδάκι στα σκυλόψαρα.
Ο έρωτας όμως, που λέγαμε και πιο πάνω, εκτός από μια δόση παράνοιας έχει και μια δόση μετάνοιας. Η γοργόνα μετάνιωνε για τους ναυτικούς που σκότωνε, ένιωθε οδύνη, μοιρολογούσε και από τα δάκρυά της σηκωνόταν μεγάλη θαλασσοταραχή που διέλυε τα πάντα στο πέρασμά της (δηλαδή έτρωγε κι άλλους που δεν πρόλαβαν καν να απαντήσουν στην ερώτηση. Αδικία!).
Στην Ελλάδα υπάρχουν πολλές γλυπτές και εικαστικές γοργόνες ανά την επικράτεια, κυρίως κοντά στη θάλασσα.
Η Οινουσιώτισσα βρίσκεται στην είσοδο του λιμανιού της Αιγνούσας (έτσι έλεγαν παλιά τις Οινούσσες). Το άγαλμα της χάλκινης γοργόνας με στέμμα και ιστιοφόρο στο αριστερό χέρι, καθισμένη σε βράχο, είναι το πρώτο πράγμα που αντικρίζει κανείς μπαίνοντας με το πλοίο στο λιμάνι.
Μία άλλη μεταλλική γοργόνα λιάζει τη σκουριά της στη Λίμνη Βουλιαγμένης, κοντά στο Λουτράκι.
Η Άκτια Γοργόνα βρίσκεται στην Πρέβεζα, είναι μαρμάρινη, έργο του γλύπτη Ιωάννου Γκούζου.
Στη Σύρο εντοπίσαμε δύο: η μία είναι παρέα με ένα δελφίνι στην πλατεία του Φοίνικα και η άλλη, ως Παναγία Γοργόνα, προστάτιδα των ναυτών, κρατάει έναν στα χέρια της στην παραλία στο Κίνι. Τη Γοργόνα Παναγιά, που ενέπνευσε το ομότιτλο έργο του Στράτη Μυριβήλη, τη συναντάμε και στη Λέσβο, πάνω στον βράχο που είναι μέσα στη θάλασσα, στο λιμανάκι της Σκάλας Συκαμιάς.
Υπάρχει επίσης γοργόνα-γλυπτό στην Κάλυμνο, στην Ικαρία, στο Μαρούσι. Ίσως η πιο κακοβαλμένη είναι εκείνη που βρίσκεται και πιο μακριά από τη θάλασσα. Τυχαίο; Αναφέρομαι στη γοργόνα που μπορεί να εντοπίσει κανείς στα Γιαννιτσά!
Η πιο απρόσμενη γοργόνα βρίσκεται κι εκείνη μακριά από τη θάλασσα. Είναι κοντά στο πρώην Χίλτον και είναι εντοιχισμένη(!) στην πολυκατοικία που στεγάζεται το Ίδρυμα Μιχελή, στον αριθμό 79 της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας.
Εκείνη ίσως να συναντήθηκε κάποτε με τις γοργόνες του Γιώργου Σεφέρη που έχουν περίοπτη θέση στο έργο του. Ο ίδιος σχεδίασε μια τέτοια και την έβαλε στο εξώφυλλο της πρώτης του ποιητικής συλλογής («Στροφή», 1931)· έκτοτε την έβαζε στα εξώφυλλα όλων των βιβλίων του. Λίγα χρόνια αργότερα («Ημερολόγια Καταστρώματος Β'», 1944) την επανασχεδίασε –με ακρωτηριασμένα χέρια αυτήν τη φορά–, θέλοντας να συμβολίσει την περιστολή της ελευθερίας στην κατοχική Ελλάδα. Δεν έχω υπ’ όψιν μου άλλη γοργόνα να συγγενεύει τόσο πολύ με την Αφροδίτη της Μήλου. Να μερικοί στίχοι του Σεφέρη:
«Όταν αφήσεις την καρδιά και τη σκέψη σου να γίνουν ένα με το μαυριδερό ποτάμι που τεντώνει ξυλιάζει και φεύγει:
Σπάσε το νήμα της Αριάδνης και να!
Το γαλάζιο κορμί της γοργόνας».
«Η λεωφόρο Συγγρού πλατιά και μυστική κρύβοντας κι αργοπορώντας κι έπειτα δείχνοντας ξαφνικά το κορμί της γοργόνας γυμνό, με ξέπλεκα ως τον ορίζοντα μαλλιά,
με δέρμα τριανταφυλλί, βυθισμένο λιγάκι στο κρασάτο νερό, με το στήθος
αναγυρτό και κόκκινο στην άκρη καθώς έπαιρνε να βασιλέψει ο ήλιος·»
Οι ποιητές έβγαλαν από τις γοργόνες το στοιχείο της καταστροφής και άφησαν εκείνο του ερωτισμού και ενίοτε της οδύνης. Δεν είναι μόνο ο Γιώργος Σεφέρης. Μια γοργόνα δεν θα μπορούσε να λείπει από το «Άξιον Εστί» του Οδυσσέα Ελύτη:
«ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ το χέρι της Γοργόνας
που κρατά το τρικάταρτο σα να το σώζει
σα να το κάνει τάμα στους ανέμους
σα να λέει να τ' αφήσει και πάλι όχι».
Ούτε από το έργο του Νίκου Καρούζου:
«κ’ η Μαριάμ η γοργόνα σταματώντας αργυρά πλοία
με προφυρογέννητους κι ο λαμπρός φούρναρης ο θεός
απλώνοντας τη χερούκλα για να βλασταίνει το γέλιο».
Ούτε από τα σπαρακτικά ποιήματα του Μίλτου Σαχτούρη:
«Κι όταν εφάνη στο φλιτζάνι του καφέ μου
η γοργόνα μαύρη
όλη τη νύχτα αδιέξοδα και εξορίες»
(«Πόρος 1985»)
Ούτε φυσικά από τους στίχους του Νίκου Καββαδία, ο οποίος μάλιστα μία από αυτές τις γοργόνες την είχε κάνει τατουάζ στο αριστερό του χέρι.
«Περαστική τώρα η Γοργόνα η τροπική
σε βλέπει αδιάφορη κι απέ σε φέρνει βόρτα
Αλλιώτικες όσες σταμπάρουν ναυτικοί
κι άλλες αυτές που σε τραβούσανε στα πόρτα»
(«Θαλασσία Πανίς»)
ή
«Η πλώρια Γοργόνα μια βραδιά
πήδησε στον πόντο μεθυσμένη,
δίπλα της γλιστρούσαν συνοδιά
του Κολόμβου οι πέντε κολασμένοι».
(«Αρμίδα»)
Και ο Άλκης Αλκαίος, σε έναν στίχο του αφιερωμένο στον Καββαδία, αναφέρει:
«Άστρο του Ωρίωνα φεγγάρι του Τοξότη
Είπαν μια άγνωστη φωτιά σ' έχει δεσμώτη
Που δεν τη σβήνουν χίλια κολασμένα μπάρκα
Πα στης γοργόνας το φτερό η αιώνια τσάρκα»
Υπάρχει και η γοργόνα της Αγίας Νάπας στην Κύπρο που φέρει περιδέραιο με το έμβλημα του Μεγάλου Αλέξανδρου και παίζει μουσική με τη λύρα της για να γαληνεύει τα κύματα, αλλά και η γοργόνα του Porto Bello στη Λεμεσό. Οι γοργόνες ιστορικά δεν είχαν μόνο θετική κατάληξη ούτε συμβόλιζαν πάντα την ομορφιά και την τύχη. Έτσι και η «πετρωμένη γοργόνα» του Διονύση Καρυπίδη που υπήρχε από το 1997 στην τοποθεσία «Καβουρότρυπες» στη Σιθωνία της Χαλκιδικής, λαξευμένη πάνω στον φυσικό βράχο, καταστράφηκε με βαριοπούλα από τον ίδιο τον δημιουργό της το 2015, αφού ο γλύπτης κλήθηκε να πληρώσει πρόστιμο 531 ευρώ για καταστροφή του φυσικού τοπίου! Αθάνατη Ελλάδα!
Στον τόπο μας, στην ίδια οικογένεια με τις γοργόνες είναι και οι Ωκεανίδες, οι Νηρηίδες και οι Ναϊάδες, και τις συναντάμε με πολλά ονόματα: Σθενώ, Ευρυάλη, Μέδουσα. Διαβάζω πως στην Καραϊβική η γοργόνα απαντά ως Εϊκέγια, στη Δυτική και Κεντρική Αφρική ως Μάμι Γουάτα, στο Καμερούν ως Τζένγκου, στην Ιρλανδία και στη Σκωτία ως Μέροου, στη Ρωσία και στην Ουκρανία ως Ρουσάλκας, στη Βραζιλία ως Ιάρα. Οι γοργόνες εμφανίζονται ως χαρακτήρες και στη φιλιππινέζικη λαογραφία· είναι γνωστές ως Σιρένα και οι γοργόνοι ως Σαϊγιοκόι. Τέλος, πιστεύεται ότι η νότια παραλία της Ιάβας είναι το σπίτι της γοργόνας βασίλισσας Νγι Ρόρο Κίντουλ.
Στη Βρετανία οι γοργόνες θεωρείται ότι φέρνουν ατυχία. Στην Κίνα τα δάκρυά τους μετατρέπονται σε μαργαριτάρια, γι' αυτό τις κυνηγούν οι ψαράδες. Μία από τις πιο διάσημες στον κόσμο, αλλά καταταλαιπωρημένη από βανδαλισμούς γοργόνα υπάρχει στην Κοπεγχάγη, αλλά και στη Βραζιλία, στη Χιλή, στη Νότια Αφρική, στο Balintore-Easter Ross και στο Cumbernauld (η εντυπωσιακή γοργόνα Arria) της Σκωτίας. Υπάρχει επίσης η χρυσή γοργόνα στη Songkhla της Ταϊλάνδης, το άγαλμα της γοργόνας στη Βαρσοβία, της οποίας αποτελεί σύμβολο, η γοργόνα με τον αντίστοιχης σωματοδομής γοργόνο στο Costalegre στο Μεξικό. Να τα γκουγκλάρετε όλα αυτά τα κορίτσια, είναι όμορφα.
Σίγουρα θα υπάρχουν κι άλλες γοργόνες στην ελληνική επικράτεια και σε όλο τον κόσμο. Αν τώρα κάποιο από αυτά τα κορίτσια της αμφίβιας προσμονής σάς ρωτήσει αν ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος, τι να σας πω; Απαντήστε κατά βούληση.
Η συγγραφέας και στιχουργός Μαριανίνα Κριεζή, στο τραγούδι της «Η γοργόνα» από τον δίσκο «Η ζωή είναι γυναίκα» με την Ελένη Δήμου (1993), είχε γράψει:
«Φύσα βοριά. Αργήσαμε πια, είκοσι χρόνια και κάτι
Όμως, παιδιά, σ' εμάς μοναχά κλείνει η Γοργόνα το μάτι!
Και στη Γοργόνα εμείς, παλιοί ναυτικοί, λέμε ζει και πάντα θα ζει».