Ο Πάνος Τσαγκάρης, 37 ετών σήμερα, βρίσκεται στην Ελλάδα για οικογενειακούς λόγους, δε σταματά όμως να δουλεύει. Τον συνάντησα στην Θεσσαλονίκη, λίγες μέρες πριν απ' τα εγκαίνια της νέας του έκθεσης TIME στην γκαλερί Kalfayan της Αθήνας (20/10 - 03/12). Έκανε ένα διάλειμμα για να μου δείξει έργα που μόλις έφτιαξε καθώς και κάποια που τις επόμενες μέρες θα πακεταριζόντουσαν και θα στέλνονταν για να παρουσιαστούν στην Αθήνα.
Δεν ήταν ένα συνηθισμένο studio visit, εκτός των άλλων επειδή το στούντιο -ένας επιβλητικός αλλά όχι εκθεσιακός χώρος της Kalfayan που κάποτε ήταν ταχυδρομείο και του παραχωρήθηκε για να δουλέψει- δεν ήταν δικό του. «Δεν ήθελα να κάθομαι και να περιμένω» λέει καθώς με ξεναγεί, «ήθελα να φτιάξω νέα έργα». Είμαστε σε όροφο παλιάς πολυκατοικίας της Αριστοτέλους, νύχτα, και κοιτάζω τα μεγάλα, εκθαμβωτικά έργα του. «Κάθε ώρα της ημέρας, καθώς το φως αλλάζει, όλα φαίνονται διαφορετικά», τονίζει η Σοφία Ανιπαρίδου της γκαλερί Καλφαγιαν που με κάλεσε εδώ και συμμετέχει στην παρέα.
Σ' ένα πρόχειρα στημένο τραπέζι χαζεύω ένα σωρό βιβλία αποκρυφιστικού περιεχομένου (με τις πιο ωραίες μαντάλας που έχω δει, με αλχημιστικά μυστικά, με παράξενες ιστορίες) και εντελώς αδιάκριτα ορμάω κι αρχίζω να ξεφυλλίζω. Έχουν μια άγρια ομορφιά, και, όπως η τέχνη του Τσαγκάρη, κρύβουν πολλά επίπεδα κάτω απ' την επιφάνεια. Ο Τσαγκάρης, όπως μου λέει ο ίδιος, είναι συλλέκτης πρώτων εκδόσεων αποκρυφιστικών βιβλίων και εμπνέεται συχνά απ' αυτά.
Δεν έχω ξαναδεί έργα του από κοντά, και η εμπειρία είναι εξαιρετικά δυνατή. Καθώς μου λέει πως ετοιμάζει πίνακες για τις επόμενες, διεθνείς εκθέσεις του, μιλάμε για το πώς ξέρει πότε ένα έργο έχει τελειώσει και πότε πρέπει να προσθέσει κάτι ακόμη. Σαν υπνωτισμένος κοιτώ έναν πίνακα μαύρο που στο κέντρο του έχει μικρά χρυσά σχήματα. Έχοντας δει άλλα έργα του που, σε αντίθεση μ' αυτόν τον μίνιμαλ πίνακα, είναι γεμάτα πράγματα, φοβάμαι πως ίσως να θεωρεί τον πίνακα που τόσο μου άρεσε ημιτελή, και πως έχει σκοπό να τον καλύψει με χίλια άλλα σχήματα και να προσθέσει άσπρο χρώμα, - με δυο λόγια να τον καταστρέψει. Δεν ξέρω αν είναι ευγενικό να πω κάτι, αλλά δεν κρατιέμαι: «Πες μου ότι είναι ολοκληρωμένο αυτό το έργο, κι ότι δεν θα το πειράξεις άλλο...» λέω ντροπαλά, για να αναθαρρήσω αμέσως μετά, όταν ο Τσαγκάρης με διαβεβαιώνει ότι ο πίνακας είναι οριστικά έτοιμος: «Πολύ χαίρομαι. Μην τον πειράξεις καθόλου!» λέω σχεδόν αυταρχικά. Εκπλήσσομαι όμως όταν μαθαίνω πως δύσκολα θα πουληθεί ένα τέτοιο έργο, κι ότι οι συλλέκτες και αγοραστές προτιμούν λιγότερο σκοτεινά πράγματα. (Αποφασίζω να πλουτίσω σύντομα και να τον αγοράσω για τον εαυτό μου.)
Μιλάει θερμά για το θεοσοφικό κίνημα, του οποίου είναι μέλος. Πρόκειται για το σύστημα αποκρυφιστικών δοξασιών με έντονα συγκρητικό αλλά και συνεκτικό χαρακτήρα, το οποίο στηρίζεται στην πεποίθηση ότι ψήγματα της θεϊκής ή αιώνιας αλήθειας μπορούν να αναζητηθούν σε όλες τις θρησκείες της Ανθρωπότητας. Το σύστημα αυτό -που πάντρεψε ανατολικές θρησκείες με το δυτικό πολιτισμό και την επιστήμη και ενθουσίασε καλλιτέχνες, επιστήμονες και πολιτικούς- αναπτύχθηκε κυρίως μέσα από τα γραπτά της Ελένα Μπλαβάτσκυ, η οποία αποτελεί και την ιδρύτρια της Θεοσοφικής Εταιρείας το 1875. Οι οπαδοί της θεοσοφίας υποστηρίζουν ότι η θεοσοφία είναι το «το σώμα της αλήθειας» που αποτελεί τη βάση όλων των θρησκειών. Η θεοσοφία, λένε, αντιπροσωπεύει μια σύγχρονη έκφραση του Σανατάνα Ντάρμα, της «Αιώνιας Αλήθειας», σαν κατάλληλης θρησκείας. Τα πέντε εμφανή σύμβολα στη σφραγίδα της Θεοσοφικής Εταιρείας είναι το Αστέρι του Δαυίδ, το Ανκ (☥), η Σβάστικα, ο Ουροβόρος, και πάνω από τη σφραγίδα είναι το Ωμ. Γύρω από τη σφραγίδα είναι γραμμένα τα λόγια: Δεν υπάρχει υψηλότερη θρησκεία από την Αλήθεια.
«Το ότι ο χρόνος είναι σχετικός -ότι το παρελθόν το παρόν και το μέλλον δεν υπάρχουν αλλά όλα συμβαίνουν ταυτόχρονα-, ξαφνικά επιβεβαιώνονται όχι μόνο απ' τον Αϊνστάιν, αλλά και απ' τη σύγχρονη κβαντική επιστήμη. Και έπονται και πολλά άλλα...»
«Τι σε τράβηξε στον αποκρυφισμό;» ρωτάω, προσπαθώντας να καταλάβω αν η έλξη που του ασκούν όλα αυτά είναι μόνο φιλολογική, ή αν, για να το θέσω κομψά, τα πιστεύει όλα αυτά. «Κοίταξε, μέχρι τα 18 μου ήμουν άθεος, από αντίδραση κυρίως. Η μητέρα και η γιαγιά μου ήταν πολύ θρήσκες. Σταδιακά, όταν έφυγα απ' το σπίτι άρχισα να συνειδητοποιώ πως όλα αυτά που έκαναν, το ξεμάτιασμα, το λιβάνισμα, έχουν τις ρίζες τους στα βάθη της ιστορίας των θρησκειών. Δεν είναι καθαρά χριστιανικά έθιμα, είναι παγανιστικά έθιμα με ρίζες στην Αρχαία Αίγυπτο και την Αρχαία Ελλάδα - κι αυτό, το ότι υπάρχει μια συνέχεια, με μάγεψε. Η μυστική γνώση του πολιτισμού μάς ακολουθεί, μεταμορφώνεται, μεταλλάσσεται...»
Όταν μετακόμισε στο Βανκούβερ του Καναδά, πήγε στο σπίτι του θείου του που είχε πεθάνει λίγο νωρίτερα. Δεν τον είχε γνωρίσει ποτέ, και καθώς μου αφηγείται την ιστορία θυμάμαι το πρώτο παιδικό βιβλίο που έγραψα ποτέ, τη Χώρα των Μαγικών Ονείρων, στο οποίο δυο συνηθισμένα αδέρφια μετακομίζουν στο κτήμα του νεκρού θείου τους που δεν είχαν γνωρίσει ποτέ και που όπως αποκαλύπτεται ήταν μάγος. Αφού βρίσκουν τα βιβλία με τις σημειώσεις του, κατορθώνουν να αποκτήσουν κι αυτά μαγικές δυνάμεις και να ζήσουν μεγάλες περιπέτειες «Ήταν μήπως μάγος ο θείος σου;» ρωτώ κατευθείαν τον Πάνο. «Ήταν Μασόνος» απαντά. «Στη βιβλιοθήκη του σπιτιού του ανακάλυψα ένα σωρό βιβλία του, που είχαν σχέση με τη Μασονία αλλά και αρχαιοελληνικά και αρχαιοαιγυπτιακά μυστήρια. Εκεί λοιπόν ξεκίνησαν όλα. Εκεί έγινε η μύηση. Τότε πρωτοενδιαφέρθηκα σοβαρά για τα πνευματικά ζητήματα. Μένοντας σε εκείνο το σπίτι κι έχοντας πρόσβαση στη σπουδαία αυτή βιβλιοθήκη του θείου μου, άρχισα να μελετάω και να εμπνέομαι...»
«Και τι νόημα έβγαλες απ' τη Μασονία;» ρωτώ καθώς ξανακοιτάζω τα πανέμορφα έργα του που πλέον παίρνουν μεμιάς στο μυαλό μου μια διαφορετική, πνευματική πλέον διάσταση. «Υπάρχει μεγάλη σχέση της Μασονίας με τα αρχαία μυστήρια και τα τελετουργικά της αρχαίας Ελλάδας και Αιγύπτου. Όταν μετακόμισα στη Νέα Υόρκη ήρθα σε πιο στενή επαφή με το Μασονικό Τάγμα και με το Τάγμα της Χρυσής Αυγής [καμία απολύτως σχέση με το ελληνικό κόμμα ή την ιδεολογία του, το αντίθετο!] με το οποίο σχετίστηκε αρχικά ο Άλιστερ Κρόουλι, ο Βρετανός μάγος και μέγας μύστης. Έπειτα πέρασα απ' το Τάγμα του Θελήματος που δημιούργησε ο Κρόουλι και τελικά διαπίστωσα πως αυτό που μου ταιριάζει πιο πολύ είναι ο Θεοσοφισμός και έγινα μέλος της Θεοσοφικής Εταιρείας.» Καθώς μιλάει, από μέσα μου πανηγυρίζω. Όλα αυτά τα συναρπαστικά για τα οποία διάβαζα χρόνια -με ένα καθαρά λογοτεχνικό ενδιαφέρον- ο συνομιλητής μου τα είχε ζήσει και μου τα αφηγούνταν. Για λίγο ξέχασα πως ο σκοπός ήταν να μιλήσουμε για την τέχνη του και σαν ενθουσιασμένο παιδάκι του ζητώ να μου πει τα πάντα για τον καιρό που πέρασε στη Μασονική Στοά. Δηλώνει απογοητευμένος: Περίμενε πως θα είχαν όλοι πνευματικές αναζητήσεις, πως θα ασχολούνταν με τα σημαντικά θέματα, πως θα βίωναν με ενθουσιασμό και προσήλωση τα μυστήρια που έφτασαν σε μας απ' την αρχαιότητα. Κι όμως οι περισσότεροι έβλεπαν τη Στοά σαν μια λέσχη για κοινωνικοποίηση, φιλανθρωπία, και παρεούλα. Ακόμη και τα τελετουργικά μυστήρια τα ξεπετούσαν ανόρεχτα, για να τελειώνουν, επειδή ήταν απλώς υποχρεωμένοι. Περίμενα να ακούσω πράγματα βγαλμένα απ' το 'Εκκρεμές του Φουκώ' του Ουμπέρτο Έκο αλλά απογοητεύτηκα, όπως κι ο Πάνος και συνέχισε τις μυστικιστικές αναζητήσεις του αλλού.
Η τέχνη του πάντως διαμορφώθηκε οργανικά αλλά αποφασιστικά όταν συνειδητοποίησε πως τον ενδιαφέρει ο αποκρυφισμός. Αντί να γίνει ένας ακόμη μίμος του Νταλί ή του Γουόρχολ, ο Τσαγκάρης βρήκε ένα ολόδικό του εικαστικό ύφος και μπόλιασε τη δουλειά του με ιδέες και σύμβολα που τον έφερναν πιο κοντά στην ανακάλυψη (ή μήπως εφεύρεση;) μιας αόρατης αλήθειας. Μάλιστα, ο τρόπος που φτιάχνει τους πίνακες που παρουσιάζει στην Αθήνα θυμίζει, καθόλου τυχαία, μυστικιστικές τελετουργίες. Μου περιγράφει πώς χρησιμοποιεί καθρέφτες διαφορετικών σχημάτων και μεγεθών πάνω σε καθρέφτες, πώς μεταφέρει με μεταξοτυπία φωτογραφικές εικόνες (που ξεκίνησαν ως εγκαταστάσεις) στον καμβά, πώς "χτίζει" τα διάφορα επίπεδα και πώς ενσωματώνει όσα νιώθει σε πίνακες που προκαλούν δέος ακόμα κι αν δε γνωρίζεις τη διαδικασία και το σκεπτικό με τα οποία φτιάχτηκαν.
Μου δείχνει πώς ακριβώς δουλεύει η τεχνική της μεταξοτυπίας, την οποία πάντως δε χρησιμοποιεί όπως πχ. ο Warhol για να φτιάξει πολλά πανομοιότυπα αντίτυπα. «Τη χρησιμοποιώ ως εργαλείο σχεδιασμού, ως ζωγραφικό εργαλείο. Περνάω ακόμα και 10 ή 12 στρώσεις μεταξοτυπίας, δημιουργώντας νέα σχήματα, βάφω με ακρυλικό, πάλι μεταξοτυπία, μετά ψεκάζω για να γίνει όλο μαύρο, κι άλλη στρώση μεταξοτυπίας... Επέλεξα να μην πάρω το πινέλο και να ζωγραφίσω το κάθε πράγμα που βλέπεις στους πίνακές μου, γιατί με ενδιαφέρει πολύ το φωτογραφικό κομμάτι της δουλειάς μου. Εξάλλου οι συμβολισμοί είναι έντονοι στη δουλειά μου. Ο καθρέφτης σε πολλές θρησκείες και αποκρυφιστικές παραδόσεις συμβολίζει το ναρκισσισμό, την πτώση της ψυχής απ' το θείο στην ύλη. Αφού φτιάξω την εγκατάσταση με τους καθρέφτες φωτογραφίζω με το iPhone που είναι ουσιαστικά ο σύγχρονος καθρέφτης, και αφού αφαιρεθούν όλες οι αντανακλαστικές ιδιότητες του καθρέφτη -κατά κάποιο τρόπο συμβολικά ξορκίζω το υλιστικό κομμάτι της ύπαρξης- φτάνω στο έργο που παρουσιάζω». Σε έναν πίνακα με χρυσά σύμβολα μου εξηγεί πως βλέπουμε την ανύψωση στο θείο: ξεκινώντας απ' τη χαμηλή συνειδητότητα, απορρίπτουμε το ναρκισσισμό και καταλήγουμε ένα με τη θεϊκή εμπειρία.
Έτσι, γίνεται σαφές πως τα έργα που παρουσιάζει στην Γκαλερί Καλφαγιάν μιλούν όλα για τη δυνατότητα της Μεταμόρφωσης. Και συμβολικά αλλά και πρακτικά - από υλικό σε υλικό. Είμαι πλέον βέβαιος πως πιστεύει σε πράγματα που δεν έχουν εξηγηθεί απ' την επιστήμη. «Μα πολλά άλλοτε "μυστικιστικά" έχουν ήδη εξηγηθεί», αντιδρά. «Τώρα τελευταία μάλιστα διαβάζω πολύ ενδιαφέροντα πράγματα για την πέμπτη διάσταση και τα πολυσύμπαντα. Γνώρισα μια πολύ ξεχωριστή γυναίκα στο Λος Άντζελες, μία αστροφυσικό με σπουδές στην κβαντική φυσική, που κάνει σεμινάρια για την πέμπτη διάσταση και διαπίστωσα πως όλα αυτά που έλεγε ο πνευματισμός αιώνες τώρα επιτέλους μπορεί να τα εξηγήσει και η επιστήμη.»
Ως άθεος και σκεπτικιστής αντιδρώ: «Υπάρχουν όμως πολλά που υποστηρίζει ο πνευματισμός, όπως η τηλεκίνηση ή το διάβασμα σκέψης, ή το βουντού που όχι μόνο δεν έχουν εξηγηθεί, αλλά δεν έχουν καν αποδειχθεί». «Σωστά» λέει ο Τσαγκάρης, «όμως πράγματα όπως ότι ο χρόνος είναι σχετικός -ότι το παρελθόν το παρόν και το μέλλον δεν υπάρχουν αλλά όλα συμβαίνουν ταυτόχρονα-, ξαφνικά επιβεβαιώνονται όχι μόνο απ' τον Αϊνστάιν, αλλά και απ' τη σύγχρονη κβαντική επιστήμη... Και έπονται και πολλά άλλα! Πιστεύω ότι είμαστε σε μια πολύ ενδιαφέρουσα περίοδο που ενώ για πολύ καιρό ο πνευματισμός και η επιστήμη ακολουθούσαν αντίθετες πορείες, τώρα ξανασυγκλίνουν...»
Βλέπω πολλά απ' τα έργα που θα παρουσιάσει στην έκθεση και μπαινοβγαίνουμε σε διάφορα δωμάτια του παλιού ταχυδρομείου. Εντυπωσιάζομαι τρομερά από δίπτυχα που αποτελούνται από μεγεθυσμένες σελίδες αποκρυφιστικών βιβλίων που μιλούν για τη ζωή και το θάνατο και απ' τα έργα που ο Τσαγκάρης τοποθέτησε δίπλα τους, όμως πραγματικά νιώθω πως βρίσκομαι μπροστά σε αριστουργήματα όταν βλέπω τη σειρά από πρωτοσέλιδα των New York Times που είναι όλα καλυμμένα με χρυσάφι, εκτός από φωτογραφίες που αφορούν τη χώρα μας.
«Τι πιστεύεις ότι γίνεται μετά το θάνατο;» τον ρωτώ φεύγοντας και αφού διευκρινίσω πως εγώ πιστεύω ότι δε γίνεται τίποτα απολύτως. «Αλλεπάλληλες μετενσαρκώσεις» απαντά, «μέχρι που σταδιακά φτάνουμε στο θείο». «Σίγουρα;» λέω με δυσπιστία, ελπίζοντας όμως για μια απάντηση που θα μου δώσει ελπίδα και αισιοδοξία. «100%!» απαντά, «δεν υπάρχει αμφιβολία. Τα καλύτερα έρχονται...»
*Πάνος Τσαγκάρης - TIME
Επιμέλεια: Μαρία Νικολακοπούλου
Εγκαίνια: 20 Οκτωβρίου 2016, 19:00 – 21:00
Kalfayan Galleries, Χάριτος 11, Αθήνα, 10675
20 Οκτωβρίου – 3 Δεκεμβρίου 2016
Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα 11:00 – 15:00 | Τρίτη – Παρασκευή 11:00 – 19:00 | Σάββατο 11:00 – 15:00