Στην Ελευσίνα φτάνουμε νωρίς το πρωί αλλά δεν έχει καμία σημασία η ώρα σε μια μέρα καύσωνα. Η πόλη μοιάζει έρημη, όλοι έχουν κρυφτεί και τα πλοία είναι ασάλευτα στον ορίζοντα στερεωμένα θαρρείς σε μια ακίνητη θολή γαλαζωπή επιφάνεια. Στο παλιό ελαιουργείο, εκεί που έχει ζωντανέψει ο τόπος από καλλιτεχνικές εγκαταστάσεις τα σημάδια του έργου του Πιστολέτο είναι σαν υπενθύμιση μιας προηγούμενης ζωής που έχει υπάρξει στον τόπο, επικρατεί ερημιά και ησυχία και εμείς παίρνουμε το δρόμο πίσω από το θέατρο.
Είναι ένας χώρος στον οποίο σπάνια φτάνει ο επισκέπτης, σαν αλώνι ή αλάνα, η πίσω μεριά ενός τόπου γνωστού, ένας μη τόπος, αδοκίμαστος σε χρήση, εγκαταλελειμμένος ή παραγνωρισμένος, μια πίσω μεριά που μπορείς να ονομάσεις όπως θέλεις.
Στεκόμαστε στη σκιά των κτιρίων για να καταλάβουμε τι συμβαίνει. Ένας εργάτης ποτίζει το κίτρινο χόρτο και σκυμμένοι πάνω σε ένα σκαμμένο ορθογώνιο με περίφραξη ο γλύπτης Ανδρέας Λόλης και οι βοηθοί του κάτι κοιτάζουν.
Τίποτα δε φαίνεται να συμβαίνει, σαν να μην έχει ξεκινήσει τίποτα ή όλα να έχουν τελειώσει, μια οφθαλμαπάτη. Που είναι το έργο; αναρωτιόμαστε σαν να έχουμε φτάσει πολύ νωρίς ή πολύ αργά. Κατευθυνόμαστε στην πιο κοντινή σκιά, δυο μικρά δέντρα. Πίσω μας υπάρχει μια συστάδα από μπαμπού. Και αυτό είναι το πρώτο μέρος του έργου που ανακαλύπτουμε.
Λειτουργώντας σαν ανιχνευτής κατωφλιών, ο Λόλης επεμβαίνει διακριτικά στα υπάρχοντα χαλάσματα και στο φυσικό τοπίο. Δημιουργεί ένα γλυπτικό περιβάλλον που τονίζει την ανεπιτήδευτη, θεατρική πλευρά της καθημερινότητας και αναδεικνύει τις σωματικές αισθήσεις.
Η in situ εγκατάσταση στην οποία έχουν συνεργαστεί και διαχειρίστηκαν ο Ανδρέας Λόλης, ο αρχιτέκτονας Διονύσης Σοτοβίκης και ο επιμελητής Χριστόφορος Μαρίνος, είναι μια σκηνογραφική εμπειρία μέσα στο φυσικό τοπίο που «χωνεύει» τα έργα τέχνης, δημιουργεί μια διαδρομή που παίρνει τη μορφή ενός αφηγηματικού παζλ και οδηγεί σε επτά επεισόδια ή «σκηνικά». Ποιο είναι το παζλ; Είναι αυτός που ο επισκέπτης όπως εμείς καλούμαστε να συμπληρώσουμε, να συνδέσουμε και δώσουμε τη δική μας ερμηνεία στα μέρη της εικόνας. Η εγκατάσταση «Πίσω από το θέατρο», που παρουσιάζεται από τις 23 Αυγούστου και θα διαρκέσει έως τις 21 Οκτωβρίου είναι μια παραγωγή της «Ελευσίνα 2023 Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης», σε συνδιοργάνωση με το Φεστιβάλ Αισχύλεια.
Υπάρχουν γύρω μας τα χαλάσματα. Το απομεινάρι μιας στέγης από ελενίτ, τα ίχνη ενός τοίχου που κατασκευάστηκε από μια ποικιλία υλικών και σε διαφορετικές φάσεις, μια πύλη προς το λιμάνι, σκουριασμένη που αφήνει ένα μικρό άνοιγμα σε αυτά που συμβαίνουν σε έναν άλλο κόσμο, στον έξω κόσμο και προστατεύει τον εσωτερικό κόσμο και το μυστήριό του. Όλα θυμίζουν μια ανασκαφή. Όλα τα έργα γύρω μας, από μάρμαρο, συνδέονται με τον χρόνο που «μαρμαρώνει» ακινητοποιεί την κίνηση. Ένα σεντόνι καλύπτει μια περιοχή, ένα πουκάμισο αφημένο από κάποιον εργάτη σε ένα καρφί στον τοίχο, μια παλιά καρέκλα για λίγα λεπτά ανάπαυσης, ένα πρόχειρο υπόστεγο, δυο κομμάτια φελιζόλ που κρύβουν μια πόρτα από τα αδιάκριτα βλέμματα, ένας μουσαμάς με τοποθετημένα μια σειρά γάντια. Και δίπλα στα χαλάσματα υπάρχει κάτι που γεννιέται, μπορεί να ξεκινά τώρα ή να ξεκινήσει από κάποιους, επόμενους, στα αχνάρια που θα αφήσει η ανασκαφή, η καταγραφή και η έρευνα του παρόντος.
«Λειτουργώντας σαν ανιχνευτής κατωφλιών, ο Λόλης επεμβαίνει διακριτικά στα υπάρχοντα χαλάσματα και στο φυσικό τοπίο. Δημιουργεί ένα γλυπτικό περιβάλλον που τονίζει την ανεπιτήδευτη, θεατρική πλευρά της καθημερινότητας και αναδεικνύει τις σωματικές αισθήσεις. Οι σιωπηλές επεμβάσεις του αλληλεπιδρούν με τη μυρωδιά της θάλασσας και των φυτών, τους ήχους των πουλιών, των διερχόμενων αυτοκινήτων και του γειτονικού εργοστασίου παραγωγής τσιμέντου.
Η «ανασκαφή» του Λόλη στηρίζεται σε μακροχρόνια, ενδελεχή έρευνα πάνω στη συμπεριφορά και τις δυνατότητες του μαρμάρου. Στην Ελευσίνα ο καλλιτέχνης προτείνει μια πολυαισθητηριακή βίωση του τόπου, του ερειπίου και του τοπίου. Τα έργα του αναφέρονται στην αρχαιολογία των αισθήσεων και στην εμπειρία των συνόρων. Εξυψώνουν το ασήμαντο της καθημερινότητας. Καθιστούν ορατό ό,τι περνά απαρατήρητο. Είναι έργα που αποδεικνύουν τη χρησιμότητα του άχρηστου» σημειώνει επιμελητής του έργου Χριστόφορος Μαρίνος.
Όσο περνά η ώρα μέσα στην «ανασκαφή» του Λόλη, τα υλικά που χρησιμοποιεί και συγκροτούν το έργο του όσο ευδιάκριτα και αν γίνονται, τόσο περισσότερο εξαφανίζονται στο τοπίο, σε ένα θέατρο πίσω από το θέατρο στο οποίο πρωταγωνιστεί ο τόπος της Ελευσίνας, ο ανεξερεύνητος, αδάμαστος και μυστηριακός.
«Θάνατος δεν υπάρχει για κανέναν, παρά μόνο φαινομενικά, ούτε γένεση υπάρχει για κανέναν, παρά μόνο φαινομενικά. Η τροπή της ουσίας σε φύση θεωρείται γένεση, ενώ η τροπή της φύσεως σε ουσία κατά τα αυτά θεωρείται θάνατος. Ούτε γεννιέται αληθινά κάτι ούτε φθείρεται ποτέ, μόνο τη μια γίνεται φανερό και ύστερα γίνεται αόρατο· και το μεν πρώτο συμβαίνει λόγω παχύτητος της ύλης, το δε δεύτερο λόγω λεπτότητος της ουσίας, η οποία είναι πάντα ίδια και απλώς διαφέρει κατά την κίνηση και την στάση. Διότι αυτό είναι αναγκαστικά το ίδιον της μεταβολής, που δεν γίνεται από κάπου έξω, αλλά το μεν όλον μεταβάλλεται στα μέρη, τα δε μέρη στο όλον λόγω της ενότητος του παντός» γράφει ο Απολλώνιος ο Τυανέας.
Έχει προηγηθεί μια ανάλογη δουλειά του Λόλη στη Βρετανική σχολή στην Αθήνα, με σακούλια σκουπιδιών, παλέτες, χαρτόνια, από μάρμαρο πάντα και εκεί ήταν κρυμμένα τα έργα και στα σκουπίδια και στους θάμνους.
«Αυτή η δουλειά μπορεί να θεωρηθεί συνέχειά της», λέει ο Ανδρέας Λόλης που μας εξηγεί πώς σκέφτηκε να χρησιμοποιήσει για τ έργο του τον συγκεκριμένο χώρο.
«Όταν έφτασα εδώ αποφάσισα να μην χρησιμοποιήσω το χώρο που είχε ήδη χρησιμοποιηθεί πολλές φορές και είναι χιλιοδουλεμένος και για μένα είναι λίγο περιορισμένος εξαιτίας της έλλειψης σταθερότητας των κτιρίων, καθώς εμένα η δουλειά μου ενδείκνυται να χρησιμοποιήσω το μέσα όχι το έξω και αυτό κάπως θα με περιόριζε. Οπότε δεν ήθελα να κάνω μια έκθεση στο μπροστινό μέρος, παρόλο που με εμπνεύουν τα αχνάρια των κύκλων του Πιστολέτο εκεί, για να κάνω κάτι που θα μου θυμίζει μια πηγή ζωής. Αυτός ο χώρος που βρισκόμαστε ήταν ένας χώρος ανεκμετάλλευτος, πιθανώς τα αναχώματα που είχαν μείνει από την εκσκαφή του θεάτρου και για μένα ήταν ο τέλειος χρόνος για να κάνω μια έκθεση που το έργο παίρνει άλλες διαστάσεις και εντάσσεται συγχρόνως πολύ περισσότερο στο χώρο.
Αρχίζουμε να περιηγούμαστε στο χώρο για να κάνουμε τη δική μας ανακάλυψη των έργων. Είναι τα υλικά της έρευνας της οικοδομής, της αρχαιολογίας, τα ευτελή και ασήμαντα που γίνονται γλυπτά αλλά και τα βασικά εργαλεία με τα οποία συνεχίζουν οι άνθρωποι την έρευνα τους.
«Δεν υπάρχει τίποτα τυχαίο» λέει ο Λόλης, «τα κεραμίδια που είχε μείνει από το παλιό κτίσμα που ζωντανεύει για με ένα στέγαστρο προσωρινό ένα αφημένο μπλουζάκι και μια καρέκλα. Δίπλα σε αυτό το χώρο, η επαφή που έχεις με τον έξω χώρο κλείνει με δυο φελιζόλ που εμποδίζει τη θέα του εργάτη προς τα έξω αλλά και του περαστικού στο μυστήριο που μπορεί να συμβαίνει εντός. Τα γάντια που είναι όλα μαζί τοποθετημένα σε μια επιφάνεια στη γη είναι τα γάντια της δουλειάς μου, σύμβολο προστασίας, ευρήματα του τώρα, με τα συνθήματα του τώρα, ένα κοινωνικό σύνολο ενώ πέντε από αυτά στη νοηματική συγκροτούν τη λέξη μιλάω και ακουμπούν σε ένα μουσαμά, από αυτούς που χρησιμοποιούν οι αρχαιολόγοι για να ακουμπούν τα ευρήματα μιας ανασκαφής και αυτό εδώ δημιουργεί μια νέα κάνναβο ».
Τι μπορεί να κρύβει το σεντόνι σε ένα χώρο σαν αυτό; «Το σεντόνι πιθανότατα μπορεί να κρύβει ένα πολύ τρανταχτό γεγονός αλλά και ένα τίποτα. Συζητώντας τι μπορεί να κρύβει αυτό, ξεχνά κάποιος το σεντόνι, γίνεται το σεντόνι το ίδιο το έργο και όχι αυτό που πιθανώς υπάρχει από κάτω. Ακόμα και εσύ που γνωρίζεις τη δουλειά μου μου κάνεις την ερώτηση τι μπορεί να κρύβει. Είναι αυτό ακριβώς που μου αρέσει εδώ, μπαίνεις σε ένα χώρο και δε βλέπεις έργα και ξαφνικά αρχίζει να βλέπεις πολλά έργα. Όλη αυτή η εικόνα που διαδραματίζεται εδώ περιέχει όλα τα στοιχεία της Ελευσίνας με όλα τα μυστήρια που έχει αυτή η πόλη και για παράδειγμα το σεντόνι κρύβει και αυτό ένα μυστήριο. Η Ελευσίνα είναι μια πόλη σε εξέλιξη, γίνονται ανασκαφές στην πόλη και αυτό συνδέεται με τη μνήμη, με αυτό που συμβαίνει τώρα. Οι σαθροί σκελετοί συνομιλούν δημιουργικά με τα καινούργια στοιχεία και αυτό είναι κάτι μοναδικό, κάτι που στην Ελευσίνα συμβαίνει σαν προσθήκη σε ένα πολύπτυχο, πολυδιάστατο τοπίο.
Η έρευνα του Ανδρέα Λόλη ξεκίνησε εδώ και δυο χρόνια όταν έμαθε ότι υπάρχει ένας αρχαιολογικός χώρος στον Πύργο στον οποίο είχαν βρεθεί επτά αιδοία μαρμάρινα, ενώ στη συνέχεια έμαθε για το μύθο της Βαυβώς που συνδέεται με την Ελευσίνα, εκεί που με μια άκοσμη άκοσμη χειρονομία προκαλεί το γέλιο της απελπισμένης για τον χαμό της Περσεφόνης, Δήμητρας, που τότε μόνο δέχτηκε να πιεί τον μαγικό κυκεώνα και να επιστρέφει στην άνθηση και την πηγή της ζωής.
«Η φόρμα αυτής της έρευνα με οδήγησε σε μια ανασκαφή και θεώρησα ότι αυτό είναι το καλύτερο, να οργανώσω εδώ μια ανασκαφή με στοιχεία της δουλειάς μου που να είναι πλήρως εναρμονισμένα στο χώρο».
Ο Λόλης είναι καλλιτέχνης που αγαπά το δημόσιο χώρο και την πρόκλησή του. Στην Πάρο έστησε ένα έργο, κούτες μεταφοράς απέναντι από τους κάδους ανακύκλωσης του νησιού. Ήθελε να δείξει ότι αυτό το απόρριμμα, το σκουπίδι, η κούτα κουβαλάει μια ολόκληρη ιστορία ζωής, έχει χρήσεις απρόσμενες, έχει υπάρξει χρηστική σε μια μετακόμιση αλλά και προστατευτική σαν σπίτι ενός άστεγου. Μπορεί να είναι κάτι μικρό και καθημερινό αλλά έχει τη δύναμη ενός μεγάλου σε σημασία αντικειμένου και αυτό στην τέχνη του τον ενδιαφέρει να δει και να δείξει.
«Υπάρχει ένα θέμα όσον αφορά τη γλυπτική στο δημόσιο χώρο. Όταν καλλιτέχνες βγάζουν τα έργα τους από το εργαστήριο αυτό είναι το μεγαλύτερο σφάλμα που μπορεί να κάνουν γιατί τις περισσότερες φορές δεν λαμβάνουν υπόψη το ιστορικό περιβάλλον αλλά μόνο το υπαρκτό, αυτό που απεικονίζεται» λέει. «Έτσι πολλές φορές τα γλυπτά είναι απλώς διακοσμητικά, συμπληρωματικά, δε συγκρούονται αλλά και δε συνδιαλέγονται με τον τόπο ή ένα κτίριο για παράδειγμα μπροστά στο οποίο στήνονται. Το πιο σημαντικό που συμβαίνει με ένα έργο στο δημόσιο χώρο είναι ο κενός χώρος που υπάρχει, όταν βγει ένα έργο από το σημείο που έχει τοποθετηθεί. Το ίχνος, αυτό που άφησε, σημαίνει ότι έχεις μια προσδοκία να ερευνήσεις το χώρο, όταν το τοποθετείς μόνιμα κάπου, η έρευνα τελειώνει εκεί. Εμένα με ενδιαφέρει να υπάρχει αναμονή, να μη στήνω ένα στολίδι αλλά να προβληματίζομαι από αυτό. Είναι το κατάλοιπο της ζωής μας και ο λόγος που βρίσκουμε το λόγο για να να κάνουμε αυτή τη γλυπτική τώρα, στο σήμερα. Σε αυτή τη μεγάλη τέχνη έχουν γίνει τα πάντα, έχουν δουλευτεί οι φόρμες, έχουν γίνει αριστουργήματα. Ο λόγος που κάνω εγώ γλυπτική είναι ότι θέλω να φέρω τα θεμέλια αυτής της κλασικής γλυπτικής που επηρέασε όλο τον κόσμο στο σήμερα, στο πνεύμα του τώρα, που είναι το ευτελές, το ασήμαντο, το αβέβαιο, το αδιάφορο το απομεινάρι. Και το έργο να συνομιλήσει με αυτή την ταραχώδη εποχή.