«Τα έργα μου έχουν θέμα το φως με την έννοια της φυσικής του παρουσίας στον χώρο: το έργο αποτελείται από φως. Δεν αφορά την καταγραφή του φωτός αλλά είναι το φως. Το φως δεν είναι κάτι το οποίο αποκαλύπτει, είναι το ίδιο η αποκάλυψη».
Αυτά είναι τα λόγια του James Turrell που αφιέρωσε την πρακτική του σε όλη του τη ζωή, σε αυτό που θεωρεί αντιληπτική τέχνη, ερευνώντας την ουσία του φωτός. Στο έργο του το φως κρύβεται, αναδεικνύεται, ξεγελά. Γίνεται ένα παιχνίδι μέσω της δημιουργικής φαντασίας του αλλά και της καλής του γνώσης των μαθηματικών. Η ευαισθησία συνεργάζεται με την επιστήμη και φέρνει μπροστά μας ένα λαμπρό αποτέλεσμα.
Έργα του θα φιλοξενούνται στην γκαλερί Gagosian από τις 11 Απριλίου έως τις 25 Μαΐου 2024 σε μια έκθεση με τίτλο «Light of the Presence».
Γεννημένος το 1943, ο Αμερικανός καλλιτέχνης είναι γνωστός για τις δημιουργίες του στο κίνημα Light and Space, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του έργου του από το 1979 έχει αφιερωθεί στο ακόμα ημιτελές Roden Crater, έναν φυσικό κρατήρα με σχήμα κώνου που βρίσκεται έξω από το Flagstaff της Αριζόνα, το οποίο μετατρέπεται εδώ και δεκαετίες σε ένα τεράστιο παρατηρητήριο δια γυμνού οφθαλμού του φωτός και του σύμπαντος. Το Roden Crater project είναι μια γιγαντιαία περφόρμανς μέσα στον κρατήρα ενός ανενεργού ηφαιστείου στην έρημο της Αριζόνα.
Εδώ και δεκαετίες δίνει όλο τον χρόνο και το χρήμα που κερδίζει για να ολοκληρώσει αυτό το μεγάλο έργο που κατασκευάστηκε για να διαρκέσει για τους επόμενους αιώνες και που προσφέρει μια πολυαισθητική εμπειρία.
Αν αναρωτηθεί κάποιος για τα θεμέλια της τέχνης του μπορεί να τα αναζητήσει μέσα στην έννοια του καθαρού συναισθήματος που δημιουργεί η διαλεκτική μεταξύ της κατασκευής του φωτός και της ζωγραφικής με το φως, στηριζόμενη στην αισθητηριακή εμπειρία του χώρου, του χρώματος και της αντίληψης.
«Οι άνθρωποι με ρωτούν συχνά πόσο κοστίζει αυτός ο κρατήρας», δήλωσε ο Turrell σε μια συνέντευξη του 2001. «Μου κόστισε δύο γάμους και μια σχέση» είπε για το ορόσημο της καριέρας του, ένα μυστηριώδες και αινιγματικό έργο που έχει ανοίξει σε ελάχιστους ανθρώπους μέχρι σήμερα και βρίσκεται σε καλά φυλαγμένη, σχεδόν κρυφή τοποθεσία.
Μεγαλωμένος σε μια οικογένεια Κουακέρων με πατέρα αεροναυτικό μηχανικό και εκπαιδευτικό, πήρε άδεια πιλότου όταν ήταν 16 ετών. Αντιρρησίας συνείδησης κατά τη διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ, πήρε πτυχίο από το Pomona College στην αντιληπτική ψυχολογία το 1965 και σπούδασε μαθηματικά, γεωλογία και αστρονομία. Τον επόμενο χρόνο, ο Turrell εγγράφηκε στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα Studio Art στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, Irvine, όπου άρχισε να δουλεύει χρησιμοποιώντας προβολές. Το 1973, πήρε πτυχίο Master of Arts από το Πανεπιστήμιο Claremont Graduate.
Αν και σπούδασε μαθηματικά ερωτεύτηκε την τέχνη, αλλά τα μαθηματικά ήταν αυτά που οδήγησαν τα «πειράματά» του. «Το φως και ο χώρος είναι τα υλικά μου» λέει ο Turrell, που το 1966 άρχισε να πειραματίζεται με το φως στο στούντιό του στη Σάντα Μόνικα, το ξενοδοχείο Mendota, σε μια εποχή που η λεγόμενη ομάδα καλλιτεχνών Light and Space στο Λος Άντζελες, συμπεριλαμβανομένων των Robert Irwin, Mary Corse και Doug Wheeler, άρχισαν να γίνονται γνωστοί. Ο Turrell καλύπτοντας τα παράθυρα και επιτρέποντας μόνο σε καθορισμένες ποσότητες φωτός από τον δρόμο να περνούν από ανοίγματα δημιούργησε τις πρώτες του προβολές φωτός.
Το 1969 έφτιαξε σχέδια ουρανού με τον Σαμ Φράνσις, χρησιμοποιώντας χρωματιστό καπνό με υφή από σύννεφα που διαλύονται. Ένα κεντρικό περιβάλλον που αναπτύχθηκε από τον Turrell από το 1969 έως το 1974 ήταν στο The Mendota Stoppages, όταν χρησιμοποίησε αρκετά δωμάτια στο πρώην ξενοδοχείο στη Σάντα Μόνικα, τα οποία ήταν κλειστά, με τα ανοίγματα παραθύρων να ελέγχονται από τον καλλιτέχνη για να επιτρέψουν στο φυσικό και τεχνητό φως να εισέλθει στους σκοτεινούς χώρους με συγκεκριμένους τρόπους.
Αν αναρωτηθεί κάποιος για τα θεμέλια της τέχνης του, μπορεί να τα αναζητήσει μέσα στην έννοια του καθαρού συναισθήματος που δημιουργεί η διαλεκτική μεταξύ της κατασκευής του φωτός και της ζωγραφικής με το φως, στηριζόμενη στην αισθητηριακή εμπειρία του χώρου, του χρώματος και της αντίληψης. Αυτές οι αλληλεπιδράσεις και η εξερεύνησή τους τον απασχολούν διαρκώς. Ο ίδιος θα μπορούσε να παρατηρήσει την αντίδραση των ανθρώπων όταν μπαίνουν στο φως ενός έργου του. Η αντίδρασή τους δεν είναι μόνο σωματική αλλά και ψυχική, από την πρώτη κιόλας έκθεσή του, James Turrell: Light Projections, που πραγματοποιήθηκε το φθινόπωρο του 1967 στο Μουσείο Τέχνης της Pasadena.
Ο καλλιτέχνης ξεκίνησε να δημιουργεί αρχιτεκτονικούς χώρους στους οποίους ο ήλιος και το φεγγάρι μεταφέρονται σε οικείους χώρους, σε δομές από σκυρόδεμα και πέτρα. Εκτός από είκοσι δύο μόνιμες εγκαταστάσεις σε ιδρύματα και μουσεία ο Turrell, το 1974, έλαβε το βραβείο Guggenheim Fellowship, κάτι που συνέπεσε με την απώλεια του στούντιό του στη Σάντα Μόνικα.
Αμέσως βρήκε μέσα στην έρημο τον κρατήρα του, όπως ένας άλλος μικρός πρίγκιπας τον πλανήτη του, για να εκπληρώσει ένα μοναδικό καλλιτεχνικό όραμα, έναν διαλογισμό χωρίς λέξεις για τον χρόνο και τον χώρο που είναι τόσο σχετικοί σήμερα όσο και σε όλη την ανθρώπινη ιστορία και εκτείνονται πέρα από τους φυσικούς χώρους μιας γκαλερί ή ενός μουσείου, με μια μνημειακή δομή που κάνει τους ουρανούς και τα ουράνια σώματα να φαίνονται απτά στον θεατή.
Από την αρχαιότητα τα ανοιχτά παρατηρητήρια για την παρακολούθηση των ουράνιων γεγονότων είχαν ελκύσει επιστήμονες και καλλιτέχνες. Ο 20ός αιώνας έφερε σημαντικές αλλαγές όσον αφορά τη διασταύρωση της τέχνης και της επιστήμης και οι καλλιτέχνες φυσικά ενδιαφέρθηκαν να παραγάγουν καινοτόμα έργα πολυμέσων που είναι δύσκολο να κατηγοριοποιηθούν.
Ένα από αυτά είναι το έργο του James Turrell, σχεδιασμένο ειδικά για την προβολή και την εμπειρία φαινομένων φωτός του ουρανού, ηλιακού και ουράνιου. Αυτό το σκοτεινό παρατηρητήριο, το Roden Crater, αποτελείται από ειδικά κατασκευασμένα τμήματα όπου οι κύκλοι του γεωλογικού και ουράνιου χρόνου μπορούν να βιώσουν άμεσα.
Εδώ διατυπώνει ολοκληρωμένα την πεποίθησή του ότι το φως, είτε φυσικό είτε τεχνητό, θα πρέπει να παρουσιάζεται πρακτικά ως αυτάρκες και να μην εξαρτάται από τον άνθρωπο. Γι' αυτό και άρχισε να κατασκευάζει εκεί σήραγγες και ανοίγματα που παράγουν καθημερινό φως του ήλιου, καθώς και το φως από τους πλανήτες και τα αστέρια τη νύχτα.
Οι ξεχωριστοί χώροι ονομάζονται Ανατολική Πύλη, Άλφα (Ανατολική) σήραγγα και Ήλιος. Το Moon Chamber λειτουργεί ως μνημειακή κάμερα με οπές (επίσης γνωστή ως Camera Obscura). Το άνοιγμα της Ανατολικής Πύλης εκπέμπει φως στη Άλφα (Ανατολική) σήραγγα που στη συνέχεια εστιάζει εικόνες στη δυτική πλευρά. Είναι ένα περίπλοκο σχέδιο για τη διάχυση του φωτός μέσα σε περίπλοκους στην κατασκευή χώρους μέσα στη γη.
Όταν τελειώσει ο Turrell το έργο του, οι επισκέπτες θα μπορούν να κοιτάξουν τον ουρανό μέσα από τον κρατήρα και ενός μαιάνδρου μέσω τριπλών σηράγγων και δωματίων που φωτίζονται εξ ολοκλήρου από φως από τον ήλιο, το φεγγάρι και τα αστέρια, ανάλογα με το πότε το επισκέπτεται κάποιος. Όταν ολοκληρωθεί θα είναι η προβολή της καλλιτεχνικής ουτοπίας που στέκεται δίπλα-δίπλα με τα παρόμοια έργα που φαντάζονται οι Γάλλοι αρχιτέκτονες Ledoux και Boullée τον 18ο αιώνα, η ιδιοφυΐα του Αμερικανού αρχιτέκτονα και καλλιτέχνη Lebbeus Woods όταν έκανε τα πειραματικά του σχέδια τη δεκαετίας του 1960 ή μερικά από τα λιγότερο μυστηριώδη έργα του Anish Kapoor.
Όταν ο Αμερικανός καλλιτέχνης άρχισε να μετακινεί 1,3 εκατομμύρια κυβικά μέτρα γης έξω από τον κρατήρα και στη συνέχεια έπρεπε να εργαστεί χαράζοντας σήραγγες και ανοίγματα ή ανοίγοντας τρύπες, που φωτίζουν τις αίθουσες χωρίς τη χρήση τεχνητού φωτός, ήθελε να κατασκευάσει μια έκθεση που θα μας ανάγκαζε να μάθουμε όχι μόνο με τον περίεργο τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο γύρω μας, αλλά για να βιώσουμε την πραγματικότητά του.
Το 2015 ο Turrell άνοιξε τον Roden Crater σε περιορισμένο αριθμό ατόμων – 80, που μοιράστηκαν σε τέσσερις ημέρες. Αλλά η τιμή εισόδου ήταν 6.500 δολάρια ανά άτομο. Ο μεγαλύτερος θαυμαστής του έργου του είναι ο Kanye West που χάρισε στον Turrell 10 εκατομμύρια δολάρια για να συνεχίσει το έργο του.
Όταν ο Turrell παρουσίασε τη δουλειά του στο Guggenheim της Νέας Υόρκης, το 2013, το κοινό περίμενε υπομονετικά για ώρες μέχρι να μπει στην αφιερωματική έκθεση στον James Turrell, τον 70χρονο τότε Καλιφορνέζο «κύριο του φωτός και του χώρου». Ήταν η πρώτη φορά που το μουσείο είχε υποστεί μια τέτοια μεγάλη μεταμόρφωση με την εμβληματική ελικοειδή σκάλα του μουσείου να έχει μεταμορφωθεί και τον κόσμο ξαπλωμένο ανάσκελα πάνω σε στρωματάκια γιόγκα, να θαυμάζουν αυτό που συμβαίνει.
Ο χρόνος μοιάζει να χάνεται και οι επισκέπτες προσπαθούσαν να αντιληφθούν την προέλευση του φωτός, να καταλάβουν τι ακριβώς βλέπουν. Στο μακρύ κώνο που δημιουργούν οι τοίχοι του μουσείου τα χρώματα εναλλάσσονταν: βιολετί, πορτοκαλί, κόκκινο, μπλε, πράσινο και ροζ μέχρι το φως να σβήσει και να γίνει λευκό αφήνοντας το φυσικό φως από την οροφή να μπει στον χώρο του μουσείου. Οι New York Times είχαν παρομοιάσει την έκθεση με τη σκηνή της καθόδου του διαστημόπλοιου από τις «Στενές επαφές τρίτου τύπου».
Δυο χρόνια αργότερα, το 2015, στην Εθνική Πινακοθήκη της Αυστραλίας, σε μια αναδρομική του έκθεση οι επισκέπτες έμπαιναν γυμνοί. Ο στόχος του Turrell ήταν να μη μεσολαβεί τίποτα ανάμεσα σε αυτούς και στο φως των έργων του. Ήταν κάτι εντελώς πρωτόγνωρο για τους επισκέπτες που βρέθηκαν σε θέση να εξετάσουν αρχικά ακόμα και την έννοια του φόβου και της αμηχανίας απέναντι στο σώμα τους και πάνω στο δέρμα, αλλάζοντάς του υφή και χρώμα.