Αφήγηση
Βασικά, η πλοκή εξελίσσεται με εικόνες. Ειδικά ο πρόλογος δεν σηκώνει κουβέντα, γιατί η κουβέντα δεν είχε εφευρεθεί στην εποχή των πιθηκανθρώπων. Ο λόγος είναι ελάχιστος, ποτέ περιττός ωστόσο.
Το visual storytelling δεν είναι ακριβώς κατοχυρωμένη πατέντα, αλλά για πρώτη φορά ξοδεύτηκαν τόσα πολλά χρήματα για μια ταινία που απευθύνεται σε πολύ κόσμο, έτσι ώστε η αφήγηση να αποφύγει πάση θυσία τη θεατρικότητα.
Σενάριο
Κανονικά, οι ταινίες επιστημονικής φαντασίας ποντάρουν στο εξωφυσικό για να εντυπωσιάσουν. Στις περισσότερες περιπτώσεις αποτυγχάνουν γιατί μιμούνται τοπία και πρόσωπα γήινα και καθόλου αλλούτερα.
Έχει μείνει ιστορικό το ρεζιλίκι που ένιωσε ο συνθέτης Άλεξ Νορθ, όταν προσκλήθηκε στην επίσημη πρεμιέρα της ταινίας μαζί με τη σύζυγό του και αντί να ακούσει τις ενορχηστρωμένες συγχορδίες που έγραφε επί μήνες και για τις οποίες ήταν πολύ υπερήφανος, χωρίς προειδοποίηση, είδε τις μεγαλοπρεπείς εικόνες ντυμένες από κλασικούς συνθέτες.
Αντίστοιχα, ο διάλογος σκαρφαλώνει στην υπερβολή του ανοίκειου για να σιγοντάρει πρωτόφαντα συναισθήματα του ανθρώπου μπροστά στο άγνωστο, το απέραντο, το ούφο, εν πάση περιπτώσει, που απειλεί ή σώνει.
Αποφασισμένος να μην την πατήσει, δηλαδή να μην επαναλάβει λάθη και κοινοτοπίες, ο Κιούμπρικ εμπιστεύτηκε τον καλύτερο συγγραφέα του είδους, τον Άρθουρ Κλαρκ, και τον έβαλε να μεγαλώσει και να τροποποιήσει τη νουβέλα του «The Sentinel» με τον ίδιο να συνυπογράφει το τελικό σενάριο.
Το 2001 πρωτοπορεί στην ισορροπία λόγου και εικόνας, με ένα σενάριο που συνδυάζει το ιδανικό: εσωτερική δράση και εξωτερίκευση πολλών νοημάτων.
Ρεαλισμός
Συνήθως στο sci-fi κυριαρχεί η φαντασία της επιστήμης, ενώ στην Οδύσσεια συμβαίνει το αντίθετο. Ο Αμερικανός σκηνοθέτης φρόντισε να ενημερωθεί ενδελεχώς ακόμη και για την παραμικρή λεπτομέρεια στην αναπαράσταση των ακάτων και της Σελήνης.
Όταν ακολούθησε η προσεδάφιση στο φεγγάρι, έναν χρόνο μετά την έξοδο της ταινίας στις αίθουσες, ακόμη και η NASA παραδέχθηκε πως ο Κιούμπρικ, με τη βοήθεια του Κλαρκ, τους είχαν ψιλοπρολάβει στα περισσότερα.
Αντί λοιπόν για πολυελαίους σε διαστημόπλοια και χαριτωμένες φουτουριστικές αρλούμπες σε μακρινούς πλανήτες, το 2001 υπνωτίζει γιατί δίνει έμφαση στη ματαιότητα της τεχνολογίας μπροστά στο μεταφυσικό.
Μπανάλ
Αυτό το χρονικό του συνηθισμένου, το ημερολόγιο των αστροναυτών και των κοιμισμένων συναδέλφων τους, διαρκεί πολύ – και βουβά. Όποτε διακόπτεται από διαλόγους, το περιεχόμενο δεν αποκαλύπτει τίποτε το πρωτοφανές.
Το αντίθετο: δεν ακούμε επιφωνήματα και κραυγές, δεν βλέπουμε έκσταση και πυρετό (αν εξαιρέσουμε το τελικό στάδιο του ταξιδιού στα χρώματα και τις διαστάσεις του χρόνου), αλλά συγκρατημένα, λόγω της απόστασης, μηνύματα προς τους συγγενείς, ψιθυριστές κουβέντες που θυμίζουν διπλωματικές ανταλλαγές παραπλανητικών πληροφοριών και μισόλογα για μια εμφάνιση μονόλιθου που κάτι σημαίνει, αλλά δεν γνωρίζουμε πώς ακριβώς λειτουργεί.
Η συγκεκριμένη επιλογή αφαίρεσης έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τον όγκο τεχνο-μπερδέματος και ψευδο-επιστήμης που κατακλύζει τις ταινίες επιστημονικής φαντασίας του σωρού, ακόμη και μερικές που ξεχωρίζουν.
Συνάδοντας με την ευρωπαϊκή ελλειπτικότητα, ο Κιούμπρικ πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα το 2001, σε μια αποθέωση του μπανάλ, έτσι ώστε να ρίξει αυλαία με πανηγυρική πυκνότητα στα πέντε τελευταία λεπτά.
Χαλ
Ο κακός στο sci-fi είναι ένα μοχθηρό, αγγλόφωνο τέρας, δηλαδή ένας ηθοποιός μεταμφιεσμένος, συνήθως όπως-όπως, ανάλογα με τα στάνταρ της εποχής. Πριν από την έλευση της ψηφιακής διευκόλυνσης, ο Κιούμπρικ εξερεύνησε το σύμπαν της τεχνητής νοημοσύνης και τη συνέδεσε με τον ανθρώπινο παράγοντα.
Αντί να ψάχνουν οι, φαντάζομαι εμβρόντητοι, πρώτοι θεατές του φιλμ πριν από 50 χρόνια τον κρυφό κερατά που απειλεί τους καλούς επιβάτες του διαστήματος που έρχονται με ειρηνικές διαθέσεις, παρουσιάζει από νωρίς το μάτι του, το κόκκινο φωτάκι που ξαγρυπνά και διαβάζει τα χείλη των πλοηγών, και μπαίνει στα έγκατα του μυαλού του, όταν ο θαρραλέος Κρι Ντουλία ξεμοντάρει τον γιγαντιαίο ηλεκτρονικό υπολογιστή, μέχρι το σημείο των βασικών λειτουργιών του (Mary had a little lamb).
Μουσική
Έχει μείνει ιστορικό το ρεζιλίκι που ένιωσε ο συνθέτης Άλεξ Νορθ, όταν προσκλήθηκε στην επίσημη πρεμιέρα της ταινίας μαζί με τη σύζυγό του και αντί να ακούσει τις ενορχηστρωμένες συγχορδίες που έγραφε επί μήνες και για τις οποίες ήταν πολύ υπερήφανος, χωρίς προειδοποίηση, είδε τις μεγαλοπρεπείς εικόνες ντυμένες από κλασικούς συνθέτες – η προηγούμενη συνεργασία του με τον σκηνοθέτη στον Σπάρτακο ήταν ανέφελη και του είχε αποφέρει μια από τις 14 υποψηφιότητές του στην κατηγορία της πρωτότυπης μουσικής.
Αγενής μπορεί να ήταν ο Κιούμπρικ, και σκληρός και μυστικοπαθής και αρχομανής, αλλά τη μεγαλοφυΐα του δεν γίνεται να αμφισβητήσει κανείς.
Η ιδέα του να παντρέψει τα κεφάλαια που ακολουθούν τη σιγαλιά της προϊστορικής σεκάνς με τα αριστοκρατικά βαλς του Στράους και την ατονική ατμοσφαιρικότητα του Λιγκέτι ήταν μια αξέχαστη έμπνευση που εξακολουθεί να μαγεύει, κάνοντας τον θεατή να συνδέει το διάστημα, αν ποτέ είχε ήχο, με τις συγκεκριμένες μουσικές. Τάδε Έφη Ζαρατούστρα!
Εφέ
Ανήκοντας στην ντροπιαστική (για τον θεσμό, όχι για τους ίδιους) κατηγορία των σκηνοθετών που δεν βραβεύτηκαν ποτέ με Όσκαρ για τη δουλειά τους, μαζί με τον Άλφρεντ Χίτσκοκ, τον Κουέντιν Ταραντίνο και τον Όρσον Γουέλς, ο Κιούμπρικ ας πούμε πως παρηγορήθηκε με το βραβείο ειδικών εφέ, που ουσιαστικά πιστώνεται στον μάγο των εφέ, Ντάγκλας Τράμπολ.
Η slit scan φωτογραφία, τα αρνητικά φίλτρα και κυρίως οι πολλαπλές προβολές, μπροστά και πίσω από αυτό που συλλαμβάνει ο φακός της κάμερας, είναι μερικά από τα πολλά κόλπα που επινοήθηκαν ή τελειοποιήθηκαν για να βοηθήσουν το 2001 να αποκτήσει την απαραίτητη αληθοφάνεια για να πρωτοτυπήσει με πειθώ.
Είναι, ωστόσο, τουλάχιστον άδικο να περιορίσει κάποιος την επιτυχία της ταινίας στα πρωτοποριακά εφέ, όταν το πιο δυνατό σημείο της είναι η μετάβαση από το κόκκαλο που ο πίθηκος πετάει στον αέρα, περιχαρής για την ανακάλυψη της χρήσης του αντίχειρα ως εργαλείου προόδου, στον διαστημικό σταθμό που αιωρείται με χάρη, ως παράσημο της διαστημικής εποχής. Ένα μικρό μοντάζ δύο σκηνών, ένα μεγάλο βήμα για το σινεμά.
Εξυπνάδα
Η ταινία δεν είχε μόνο θετικές κριτικές όταν πρωτοκυκλοφόρησε. Η Πολίν Κέιελ, που ηγείτο της ανανεωτικής μερίδας των διανοητών-λογίων του τρέχοντος σινεμά, το έσφαξε με σθένος και σαρκασμό, αποκαλώντας τον Κιούμπρικ ψυχρό χειρουργό, αντί για οραματιστή σκηνοθέτη.
Οι διχαστικές γνώμες προκύπτουν συχνά στα έργα που παρεκκλίνουν της πεπατημένης. Ωστόσο, το 2001 ήταν το πρώτο φιλμ που αντιλήφθηκε τις απαιτήσεις του νεανικού κοινού, όχι με ρεαλιστικούς ή κολακευτικούς όρους αλλά μέσω μιας αλληγορίας τεράστιου εύρους και βάθους, για όσους ξετρελάθηκαν με αυτό που είδαν και με όσα άφηνε το στόρι να εννοηθούν.
Κυρίως, μεταχειρίστηκε τους νέους ανθρώπους ως νοήμονα όντα, προσφέροντας προβληματισμό αντί για εύπεπτη ψυχαγωγία. Και αντίθετα από ό,τι μπορεί να πιστεύουν όσοι υποψιάζονται πως το φιλμ παραήταν προχωρημένο για την εποχή του, έκοψε έναν τόνο εισιτήρια και εδραίωσε για τα καλά τη φήμη του Κιούμπρικ, αλλά και το απυρόβλητο όσον αφορούσε τις επόμενες κινηματογραφικές του κινήσεις.
Αλλιώς δεν θα τον άφηνε ολόκληρο στούντιο όπως η Warner, με παλιά νοοτροπία δέσμευσης στο DNA της, να σκέφτεται επί πληρωμή από το να πράττει κατά παραγγελία, στο αγρόκτημά του στην Αγγλία...
Alien
Μέρος της ευφυΐας της ταινίας είναι η δραματουργική παράκαμψη των ευθυνών που συνήθως έπεφταν στους εξωγήινους, σε ανάλογα δείγματα του είδους.
Εκτός από το The Day the Earth Stood Still και ελάχιστες ακόμη ταινίες, η επιστημονική φαντασία φόρτωνε με απειλές και κακία τους έξω από εδώ, παρουσιάζοντας το ανθρώπινο είδος ως θύμα μιας διαπλανητικής συνωμοσίας κάτι άγνωστων καθαρμάτων που το επιβουλεύονται (κομμουνιστές, αλλόθρησκοι, κατάσκοποι, συμπληρώστε τα κενά).
Σε μια εποχή κοινωνικών αναταράξεων και θεμελιακών αλλαγών στα τέλη της δεκαετίας του '60, η Οδύσσεια του Διαστήματος υπαινισσόταν εξωγήινες διάνοιες που μάλλον θέλουν να μας βοηθήσουν, κυρίως να κατανοήσουμε πως εμείς βάζουμε τα χέρια μας και βγάζουμε τα μάτια μας, μιλώντας ουσιαστικά για την παρακμή και τη διαφθορά του πολιτικού status quo.
Με αυτόν τον έμμεσο αλλά εύγλωττο τρόπο, παραχώρησε το βήμα στο νέο σινεμά που θα ακολουθούσε και θα εξέφραζε τη γενιά της αντικουλτούρας, σε mainstream βάση.
Επίδραση
Από το Σολάρις του Αντρέι Ταρκόφσκι, το 1972, και τις Στενές Επαφές Τρίτου Τύπου του Στίβεν Σπίλμπεργκ, ως την Επαφή, το Fountain, το Sunshine και το Interstellar του 2014, είναι περιττό να τονισθεί η επίδραση του 2001 στο σύγχρονο σινεμά της επιστημονικής φαντασίας.
Και για να είμαστε δίκαιοι, η επιρροή του στους μεταγενέστερους σκηνοθέτες και επίδοξους συνεχιστές που αγαπούσαν το υπερπέραν και τα μελλούμενα ήταν αντίστοιχη με εκείνη του Πολέμου των Άστρων ως προς το σύμπαν των υπερηρώων της Marvel και της DC.
Η διαφορά είναι πως, ενώ η όπερα του Λούκας έβαλε το νερό στο αυλάκι του blockbuster γενικώς, και όχι μόνο στο είδος, το έπος του Κιούμπρικ ενηλικίωσε, αντί να «παιδο-ποιήσει» το σινεμά απαιτήσεων, απενοχοποιώντας τους θεατές στο βαθμό που το genre σινεμά υπερβαίνει, κάτω από ιδιαίτερες συνθήκες, την απλή διασκέδαση, και δεν χρειάζεται να δουν μόνο δράμα με κλάμα για να ανέβουν σε πίστα σοβαρότητας.