ΤΟ 483/2 π.Χ., εν όψει της επερχόμενης εισβολής των Περσών, οι Αθηναίοι, με προτροπή του Θεμιστοκλή, υλοποιούν μία από τις σημαντικότερες πολιτικές αποφάσεις στην ιστορία της πόλης: αξιοποιούν το ασήμι από τα ορυχεία του Λαυρίου προκειμένου να χρηματοδοτήσουν την κατασκευή ενός ισχυρού στόλου τριήρεων, μετατρέποντας την Αθήνα σε μία από τις ισχυρότερες ναυτικές δυνάμεις της Μεσογείου.
Δεν ήταν, όμως, σημαντική μόνο η κατασκευή των πολεμικών πλοίων αλλά και η εξασφάλιση της υποδομής για τη συντήρησή τους. Στα τρία λιμάνια του Πειραιά –τον Κάνθαρο, τη Ζέα και τη Μουνιχία– δημιουργήθηκαν οι ναυτικές βάσεις που φιλοξενούσαν τα αθηναϊκά πολεμικά πλοία, όταν αυτά δεν βρίσκονταν στη θάλασσα. Περί το 330 π.Χ. υπολογίζεται ότι η δυναμικότητα των νεωρίων του Πειραιά έφτανε τις 372 τριήρεις.
Η σημασία των νεωρίων για την εξασφάλιση της εύπλοιας του αθηναϊκού στόλου αποδεικνύεται σαφέστερα όταν αναλογιστεί κανείς πόσο ευπαθείς ήταν οι τριήρεις, όχι μόνο λόγω φθορών κατά την πλεύση και τη μάχη αλλά ακόμη και όταν έστεκαν αγκυροβολημένες ή ήταν τραβηγμένες στην ακτή. Τα ξύλινα μέρη τους φθείρονταν από τη μακροχρόνια έκθεση στο θαλασσινό νερό, τους θαλάσσιους μικροοργανισμούς και τον καυτό μεσογειακό ήλιο, γι'αυτό ήταν απαραίτητο, σε τακτά διαστήματα, τα πλοία να σύρονται στη στεριά προκειμένου να καθαριστούν, να στεγνώσουν και να φυλαχθούν σε στεγασμένους νεώσοικους μαζί με τον κινητό τους εξοπλισμό: πανιά, σχοινιά, κουπιά κ.λπ. (αρχική εικόνα).
Ο Πειραιάς είναι ένα χωνευτήρι που περιλαμβάνει διαφορετικούς πολιτισμούς και θρησκείες και ιδέες και νέες τεχνολογίες που φιλτράρονται εδώ και ακολούθως φτάνουν ως την Αθήνα και την υπόλοιπη Αττική.
Σε αντίθετη περίπτωση, η καταστροφή ήταν ταχεία, όπως συνέβη στο τμήμα του αθηναϊκού στόλου που είχε σταλεί στις Συρακούσες και διαλύθηκε επειδή υποχρεώθηκε να μείνει για μεγάλο διάστημα στη θάλασσα.
Και κανείς ας μη θεωρήση απίστευτον ότι προτίθενται να μας επιτεθούν και κατά θάλασσαν, διατί ο στόλος μας ήτο μεν κατ' αρχάς εις αρίστην κατάστασιν, όταν τα σκάφη ήσαν στεγανά και τα πληρώματα άθικτα, τώρα όμως, όπως και ο εχθρός γνωρίζει, και τα σκάφη είναι διάβροχα, ως εκ της επί τόσον χρόνον παραμονής εντός της θαλάσσης, και τα πληρώματα έχουν φθαρή. Καθόσον δεν ημπορούμεν ν' ανελκύσωμεν τα πλοία εις την ξηράν, διά να στεγνώσουν και καθαρισθούν, λόγω του ότι ο εχθρικός στόλος είναι ισάριθμος ή μάλλον πολυαριθμότερος του ιδικού μας και ως εκ τούτου φοβούμεθα διαρκώς επίθεσιν εκ μέρους του. (Θουκυδίδης 7.12.3-4, μτφρ. Ελ. Βενιζέλου)
Οι νεώσοικοι της Ζέας, τα κατάλοιπα των οποίων διατηρούνται καλύτερα, ήταν μακρόστενα οικοδομήματα –μπορούσαν να φιλοξενήσουν ολόκληρη μια τριήρη έξω από το νερό–, κτισμένα σε επικλινές έδαφος, παράλληλα και πυκνά σε όλο το μήκος της παραλίας, με στέγη από κεραμίδια και εσωτερικές, κατά μήκος κιονοστοιχίες (εικ. 2).
Από το 2000 ως το 2012 μια ομάδα επιστημόνων με επικεφαλής τον Δανό αρχαιολόγο Bjørn Lovén από το Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης υπό την αιγίδα του Ινστιτούτου της Δανίας στην Αθήνα πραγματοποίησε μια συστηματική μελέτη των ναυτικών βάσεων της Κλασικής Εποχής που διακρίνονται ακόμη και σήμερα στην ακτή και μέσα στη θάλασσα στα λιμάνια της Ζέας και της Μουνιχίας (σημ. Μικρολίμανο) στον Πειραιά. Η έρευνα αυτή, που πραγματοποιήθηκε με τη συνεργασία της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων και της ΚΣΤ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, έφερε στο φως πλήθος στοιχείων που μας επιτρέπουν πλέον να αξιολογήσουμε ορθότερα το μέγεθος της ισχύος της ναυτικής δύναμης των αρχαίων Αθηναίων.
Οι κ.κ. Lovén και Ιωάννης Σαπουντζής μας μίλησαν για όσα έμαθαν από την πολύχρονη ερευνητική τους δραστηριότητα στη Ζέα και τη Μουνιχία.
— Κ. Lovén, πείτε μας πώς αποφασίσατε να ξεκινήσετε το πρόγραμμα μελέτης των νεωρίων της Ζέας και της Μουνιχίας;
Η ενασχόλησή μου με τους νεώσοικους και τα νεώρια ανάγεται ήδη στην εποχή που έκανα το μεταπτυχιακό μου με θέμα τα αρχαία ελληνικά νεώρια και τους νεώσοικους στη Μεσόγειο. Το ενδιαφέρον μου ειδικά για τα νεώρια της Ζέας χρονολογείται τον χειμώνα του 2000, όταν ένας Ελληνοδανός φίλος μου, ο Κωνσταντίνος Κίτσας, που μετέφραζε το άρθρο των Ιάκωβου Δραγάτση και Wilhelm Dörpfeld του 1885 για τις ανασκαφές των νεωρίων της Ζέας, ανέφερε σε ένα σημείο ότι πολύ νωρίς το πρωί, όταν το φως του ήλιου είναι στο σωστό σημείο, μπορείς να διακρίνεις τις γραμμές των νεώσοικων να συνεχίζουν μέσα στη θάλασσα. Στο μεταξύ, μελετούσα τα σχέδια με τις κατόψεις του Dörpfeld όπου διακρίνονται σαφώς οικοδομήματα να συνεχίζουν στο νερό σε μήκος από 4 έως 7 μ.. Με έναν τρόπο ο Dörpfeld ήταν πρωτοποριακός, γιατί συνέχιζε τα σχέδια και μέσα στη θάλασσα, ακόμα και στις τομές του κατά 10-50 εκ. Θα έλεγα, λοιπόν, ότι κατά κάποιον τρόπο η θέση διάλεξε εμένα και όχι το αντίθετο, γιατί αυτά τα στοιχεία, τα σχέδια του Dörpfeld και οι αναφορές, με προκάλεσαν να διαπιστώσω αν πράγματι οι νεώσοικοι διατηρούνταν ακόμα στη θάλασσα. Επιπλέον, ως κλασικός αρχαιολόγος είχα ήδη επιλέξει να κινηθώ στην κατεύθυνση της υποβρύχιας αρχαιολογίας και ήθελα να ανασκάψω στη θάλασσα. Έτσι, με την άδεια της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων ξεκινήσαμε μια προκαταρκτική έρευνα το 2000.
— Ξεκινήσατε εξαρχής με υποβρύχιες έρευνες ή καταγράψατε πρώτα τα κατάλοιπα στην ακτή;
Έχοντας την άδεια και την εποπτεία της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, μπήκαμε απευθείας στη θάλασσα και έπειτα, το 2001, με την άδεια της ΚΣΤ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων μελετήσαμε το τμήμα των τριών νεωσοίκων που βρισκόταν στην ακτή, στα υπόγεια της πολυκατοικίας στην οδό Σηραγγείου 1, όπου διατηρείται πολύ καλά το επάνω τμήμα και ο πίσω τοίχος τους, που αποτελεί καλό σημείο αναφοράς. Το 2001 είχαμε έρθει νωρίς και υπήρχε καλή ορατότητα στα νερά, ώστε μπορούσε κανείς να διακρίνει πολλά κτίσματα στο νερό. Η καλύτερη περίοδος γι'αυτό είναι από τον Ιανουάριο ως τον Μάιο, πριν ακόμα ανέβει πολύ η θερμοκρασία. Από το 2002 συνεχίσαμε στη Ζέα, με ανασκαφές τόσο στη στεριά όσο και στη θάλασσα. Μάλιστα, έχει ενδιαφέρον ότι ανασκάπταμε τον ίδιο νεώσοικο μέσα και έξω από το νερό. Από το 2005 επεκτείναμε τις έρευνές μας και στη Μουνιχία, όπου σώζονται κατάλοιπα των λιμενικών οχυρώσεων.
— Ποια ήταν η μεθοδολογική σας προσέγγιση;
Κινηθήκαμε σε συγκεκριμένες περιοχές, στοχευμένα. Η μία ήταν η περιοχή αμέσως μπροστά από την ανασκαφή των Δραγάτση και Dörpfeld, διότι είχαμε ήδη διαπιστώσει ότι τα αρχιτεκτονικά σχέδια του Dörpfeld ήταν εξαιρετικά ακριβή. Η απόκλισή του στις κατόψεις σε σύγκριση με τα σύγχρονα μέσα αγγίζει τα 4 εκ. μόνο, ενώ οι μετρήσεις του βάθους αποκλίνουν μόνο κατά 1 εκ. Το ξέρουμε διότι πήραμε μετρήσεις από τις ίδιες βάσεις κιόνων. Μπορέσαμε έτσι να ενσωματώσουμε στα δικά μας σχέδια στοιχεία από τα σχέδια του Dörpfeld, ιδίως για κτίσματα που βρίσκονται πλέον καλυμμένα. Ακόμα και οι τομές μας συμπίπτουν. Εκτός από τις ανασκαφικές έρευνες, τα δύο τελευταία χρόνια πραγματοποιήσαμε επίσης εκτεταμένη υποβρύχια γεωφυσική έρευνα σε συνεργασία με την ομάδα του κ. Γ. Παπαθεοδώρου από το Εργαστήριο Θαλάσσιας Γεωλογίας και Φυσικής Ωκεανογραφίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Χρησιμοποιώντας σύγχρονο εξοπλισμό και τον συνδυασμό τριών μεθόδων, δημιουργήσαμε εξαιρετικά λεπτομερείς τρισδιάστατους χάρτες του βυθού και των δύο λιμανιών σε μια ακτίνα ως ένα μίλι από την ακτή. Επιπλέον, πήραμε δείγματα των ιζημάτων του βυθού σε βάθος από 8 ως 10 μ., η ανάλυση των οποίων αναμένεται να διαφωτίσει τη μελέτη για τη γεωλογική διαμόρφωση της περιοχής.
— Ποιο θα λέγατε ότι είναι το πιο συναρπαστικό συμπέρασμα της έρευνάς σας στη Ζέα και τη Μουνιχία;
Προσωπικά, με συναρπάζει αυτή η περίοδος των Περσικών Πολέμων, της νεαρής αθηναϊκής δημοκρατίας που αντιμετωπίζει έναν επικείμενο κίνδυνο, μια τεράστια περσική εισβολή, και νικά και τις δύο φορές. Το πιο σημαντικό αποτέλεσμα της έρευνάς μας νομίζω ότι είναι πως στη Μουνιχία βρήκαμε νεώσοικους που χρονολογούνται τον ύστερο 6ο αι. ή, πιο πιθανόν, τον πρώιμο 5ο αι. π.Χ. (εικόνα ανοίγματος). Δεν ξέρουμε αν κτίζονται πριν ή αμέσως μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Οι τριήρεις, όπως γνωρίζουμε και από τις αρχαίες πηγές, έχουν διάρκεια ζωής 20 έτη, ώστε ακόμα κι αν οι νεώσοικοι κτίστηκαν μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, υπάρχει ισχυρή πιθανότητα τα πολεμικά πλοία που πολέμησαν στη ναυμαχία της Σαλαμίνας να φυλάχτηκαν σε αυτούς τους νεώσοικους της Ζέας και της Μουνιχίας. Εδώ, λοιπόν, πραγματικά αγγίζεις την Ιστορία. Στη Δανία λέμε ότι «ακούς τα φτερά της Ιστορίας». Είναι συναρπαστικό ότι στη διάρκεια του χρόνου μπορέσαμε να καταγράψουμε σημαντικά ιστορικά σημεία των 180 χρόνων της αθηναϊκής δημοκρατίας τον 5ο και 4ο αι. π.Χ. στη Ζέα. Έχουμε βρει πρώιμα νεωλκεία που είναι απλές γλίστρες, χωρίς στέγη, έχουμε βρει και νεώσοικους του 5ου αι. π.Χ. που είναι κτισμένοι πριν από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, στο διάστημα ανάμεσα στους Περσικούς και τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, δηλαδή ακριβώς τη «χρυσή εποχή» της Αθήνας.
— Έχοντας μελετήσει στην πράξη αλλά και ως ιστορικό φαινόμενο την άνοδο της ναυτικής δύναμης της Αθήνας, θα μπορούσατε να διακρίνετε ένα πρόσωπο, έναν κινητήριο νου πίσω από όλη αυτή την επιχείρηση;
Νομίζω ναι. Αυτός θα ήταν ο Θεμιστοκλής. Θα υπήρχαν, βέβαια, και άλλα πρόσωπα γύρω του, αλλά ήταν εκείνος που έπεισε τους Αθηναίους να χρησιμοποιήσουν το ασήμι από το Λαύριο για τον στόλο. Η ναυτική δύναμη της Αθήνας αναπτύχθηκε ταχύτατα. Κτίστηκαν αμέσως οι ναυτικές βάσεις και ο στόλος. Ακόμα και στα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου έφτανε να αριθμεί περί τα 400 πολεμικά πλοία –οπωσδήποτε 350– και οπωσδήποτε θα υπήρχαν και άλλα βοηθητικά πλοία για τον ανεφοδιασμό σε νερό, τρόφιμα και εξοπλισμό.
— Είναι, όπως λέγεται, η κατασκευή του αθηναϊκού στόλου των τριήρεων ένας από τους λόγους της αποψίλωσης των δασών σε ορισμένα όρη του Λεκανοπεδίου;
Ναι. Αυτό αναφέρεται στην αρχαία γραμματεία, αλλά δεν μπορεί να είναι ο μόνος λόγος, δεδομένου ότι τα χρόνια αυτά παρατηρείται μια έκρηξη στην οικοδομική δραστηριότητα και, φυσικά, τα ξύλα χρησιμοποιούνται ως πηγή θέρμανσης. Είναι, πάντως, ενδιαφέρον ότι η αποψίλωση των δασών της Αττικής είναι η πρώτη αναφορά διάβρωσης του εδάφους στην αρχαιότητα.
— Στην έρευνά σας διαπιστώσατε την ύπαρξη ενός νέου τύπου νεώσοικου που φιλοξενούσε συγχρόνως δύο τριήρεις, αντιθετικά τοποθετημένες κατά μήκος. Πρόκειται για ένα νέο πόρισμα.
Είναι, πράγματι. Ήδη ένας Γερμανός τοπογράφος είχε παρατηρήσει και υπολογίσει ότι το μήκος της ακτογραμμής δεν αρκούσε για να επιβεβαιωθούν οι αρχαίες πηγές που αναφέρουν 196 νεώσοικους στη Ζέα και είχε συμπεράνει ότι πρέπει να υπήρχαν διπλοί νεώσοικοι. Κι εγώ αμφέβαλλα, ώσπου βρήκα τις αποδείξεις. Υπολογίζουμε ότι οι νεώσοικοι θα είχαν μήκος που κυμαινόταν από 45 ως 50 μ. και αρκετοί θα πρέπει να ήταν διπλοί, δηλαδή με μήκος ως 80 μ.
— Η έρευνα στην περιοχή των νεωρίων μάς δίνει πληροφορίες για το πώς θα ήταν η ζωή στον Πειραιά την Κλασική Περίοδο;
Μου αρέσει να αποκαλώ τις ναυτικές βάσεις «το μεγαλύτερο εργοτάξιο στην περιοχή της Αθήνας και του Πειραιά». Γνωρίζουμε ότι πλοία ναυπηγούνταν στον Πειραιά, οπότε υπήρχαν ναυπηγοί και, βέβαια, οι άνθρωποι που τα συντηρούσαν. Πολλοί από αυτούς θα ήταν ασφαλώς δούλοι, αλλά θα εργάζονταν πιθανόν και μέτοικοι. Θα χρειάζονταν πολλοί ξυλουργοί, άνθρωποι που φτιάχνουν σχοινιά, άνθρωποι που υφαίνουν πανιά. Και, φυσικά, όλες οι δραστηριότητες που συνοδεύουν τέτοια μέρη: ταβέρνες, μέρη για να πιει κανείς, να διασκεδάσει
— Να παίξει τυχερά παιχνίδια...
Φυσικά, όλες οι κακές συνήθειες της ανθρώπινης φύσης. Αλλά είναι εξίσου ενδιαφέρον ότι ο Πειραιάς είναι ένα χωνευτήρι που περιλαμβάνει διαφορετικούς πολιτισμούς και θρησκείες και ιδέες και νέες τεχνολογίες που φιλτράρονται εδώ και ακολούθως φτάνουν ως την Αθήνα και την υπόλοιπη Αττική.
— Θα λέγατε ότι η θάλασσα αποδείχτηκε ένας παράγων καθοριστικός για την ιστορία της Αθήνας;
Ναι, ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας της Αθήνας συνδέεται ή περιστρέφεται γύρω από τη θάλασσα. Θα έλεγε κανείς ότι είναι καθοριστικό στοιχείο της αθηναϊκής δημοκρατίας. Οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοι κερδίζουν την ελευθερία τους στη θάλασσα, στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, κι αργότερα εκεί τη χάνουν, το 322 π.Χ., στη ναυμαχία της Αμοργού, όταν οι Αθηναίοι χάνουν οριστικά τη ναυτική τους δύναμη έναντι των Μακεδόνων. Μιλώντας για τη Σαλαμίνα, βρίσκω πολύ σημαντικό το γεγονός ότι τότε λαμβάνουν μέρος μέλη της αθηναϊκής αριστοκρατίας που αντιλαμβάνονται ότι το πιο αδύνατο σημείο της αλυσίδας στην περσική επίθεση βρίσκεται στη θάλασσα. Κι έτσι συμμετέχουν στη ναυμαχία μαζί με ανθρώπους κάθε τάξης. Αυτό νομίζω δημιούργησε έναν στενό δεσμό, ένα αίσθημα συνοχής ανάμεσα στους πολίτες. Και είναι, μάλιστα, ενδιαφέρον το παράλληλο με τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν και πάλι οι άνθρωποι πολέμησαν μαζί, έδωσαν έναν αγώνα επικών διαστάσεων απέναντι σε μια ισχυρή δύναμη. Και τότε δημιουργήθηκαν δεσμοί. Και ακολούθησε και στην περίπτωση αυτή, όπως και στην αρχαιότητα, μια έκρηξη οικονομική, τη δεκαετία του '50. Κι έχει βέβαια πάντα μεγάλο ενδιαφέρον το γεγονός ότι οι Αθηναίοι στη Σαλαμίνα πολεμούν γνωρίζοντας ότι τα σπίτια τους καταστρέφονται, καίγεται η ύπαιθρος, ο Παρθενώνας.
— Πράγματι, εκεί αναδεικνύεται σαφής η ιδέα ότι οι Αθηναίοι πολεμούν για μια πατρίδα που καταστρέφεται, αλλά αξίζει να συνεχίζουν να τη διεκδικούν, γιατί η πόλη είναι οι πολίτες της. Για να επιστρέψουμε στο δικό σας, πολυετές πρόγραμμα, ποιες θα λέγατε ότι ήταν οι μεγαλύτερες δυσκολίες που αντιμετωπίσατε;
Μία από τις μεγαλύτερες δυσκολίες μας ήταν η μόλυνση του λιμανιού, γιατί βεβαίως όλα τα σύγχρονα λιμάνια είναι μολυσμένα και, φυσικά, ο Πειραιάς δεν αποτελεί εξαίρεση. Ήταν, επίσης, το γεγονός ότι εργαζόμασταν σε μια πυκνοκατοικημένη περιοχή και το λιμάνι της Ζέας παρέμενε σε λειτουργία διαρκώς: μικρές βάρκες και μεγαλύτερα σκάφη έμπαιναν κι έβγαιναν κι εμείς από κάτω συνεχίζαμε τη δουλειά μας. Είναι σαφώς πιο δύσκολο να σκάβεις σε ένα σύγχρονο λιμάνι σε λειτουργία απ' ό,τι σε μια έρημη τοποθεσία όπου οι αρχαιότητες διακρίνονται κάτω από τα κρυστάλλινα νερά. Όπως αντιλαμβάνεστε, έπρεπε να λάβουμε σοβαρά μέτρα ασφαλείας. Καταδυόμαστε με εξοπλισμό που είναι απολύτως υδατοστεγής στο μολυσμένο νερό, ώστε κατά βάση δεν έρχεται σε επαφή με το νερό απολύτως κανένα μέρος του σώματός μας. Είναι σαν να πηγαίνουμε στο φεγγάρι. Αυτό, βέβαια, κάνει τα πράγματα ακόμη πιο δύσκολα, γιατί ο εξοπλισμός είναι πολύς και η ορατότητα περιορισμένη.
— Θα έλεγα ότι το χειρότερο μοιάζει να είναι η περιορισμένη ορατότητα.
Η ορατότητα είναι μεγάλο πρόβλημα. Στο Μικρολίμανο είχαμε μόνον 10 μέρες με εξαιρετική ορατότητα όλα αυτά τα χρόνια που δουλεύουμε εκεί. Κατά κανόνα, βλέπουμε σε απόσταση 20-50 εκ., αλλά μερικές φορές είναι τόσο άσχημα, που δεν βλέπεις τίποτα. Η περιορισμένη ορατότητα είναι ένας συνδυασμός της μόλυνσης και της ανακίνησης των ιζημάτων του βυθού, καθώς καταδυόμαστε και δουλεύουμε εκεί. Προκειμένου να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα, ακολουθούμε μια αυστηρή μεθοδολογία, κατά την οποία καταγράφουμε προσεκτικά τι κάνουμε κάθε μέρα, ψηφιοποιούμε τα δεδομένα, δημιουργούμε κάθε μέρα επικαιροποιημένες κατόψεις με τα νέα στοιχεία και καταδυόμαστε με αυτές την επόμενη μέρα. Μερικές φορές, ακόμη κι αν έχεις καταδυθεί πολλές φορές στο ίδιο μέρος και ξέρεις ένα κτίριο απέξω, αν έχεις κακή ορατότητα, μπορεί να χαθείς. Χρειάζεσαι οπωσδήποτε το σχέδιο για να καταλάβεις πού βρίσκεσαι και τι συμβαίνει.
— Πιστεύετε ότι θα μπορούσε ποτέ να πραγματοποιηθεί παρόμοια έρευνα στο κύριο λιμάνι του Πειραιά, τον Κάνθαρο;
Θα ήταν ασφαλώς πολύ δύσκολο να δουλέψει κανείς εκεί με τόση διαρκή δραστηριότητα – πρακτικά αδύνατον. Επιπλέον, ως φαίνεται, η περιοχή των ναυτικών βάσεων είναι καλυμμένη από τα σύγχρονα οικοδομήματα. Είναι πιθανόν να διατηρούνται κατά τόπους κατάλοιπα των οχυρωμένων μόλων ή έστω τα θεμέλια, όμως το λιμάνι είναι πλέον κρυμμένο κάτω από την τσιμεντένια προκυμαία. Ως έχει, τα πλοία βρίσκονται τώρα σε σημείο όπου το βάθος είναι περίπου 5 μ., δηλαδή πολύ έξω από την αρχαία ακτογραμμή.
— Ποια είναι η πιο συναισθηματική στιγμή που θυμάστε περισσότερο στη διάρκεια του προγράμματος;
Υπήρξαν πράγματι κάποιες στιγμές που τις θυμάμαι ιδιαίτερα. Η μία ήταν το 2001, όταν στάθηκα στο λιμάνι της Ζέας και μπορούσα να δω καθαρά πόσο πολλά κατάλοιπα διατηρούνταν μέσα στη θάλασσα. Ήδη το γνώριζα ότι υπήρχαν κατάλοιπα εκεί, αλλά τότε αντιλήφθηκα πόσο πολλά πράγματα διατηρούνταν ακόμα. Θυμάμαι ότι χοροπηδούσα από τον ενθουσιασμό μου. Είχα το ίδιο συναίσθημα κι όταν αντιλήφθηκα το μέγεθος και τη σημασία των νεωρίων: ο ένας νεώσοικος πίσω από τον άλλο, γεμάτοι πολεμικά πλοία. Όταν άρχισα να το φαντάζομαι, να δημιουργώ την εικόνα στο μυαλό μου, αυτή ήταν μια μεγάλη στιγμή. Έπειτα, το 2004, μια κρίσιμη στιγμή για την εξέλιξη του προγράμματος ήταν όταν δέχτηκα ένα τηλεφώνημα από τον Jørgen Mejer, τότε διευθυντή του Ινστιτούτου της Δανίας στην Ελλάδα. Μου τηλεφώνησε για να μου πει ότι είχαμε εξασφαλίσει την οικονομική υποστήριξη του Ιδρύματος Carlsberg. Θυμάμαι, ήμουν σε ένα λεωφορείο στο Λονδίνο. Σηκώθηκα όρθιος και πανηγύριζα. Το Ίδρυμα Carlsberg έχει επιχορηγήσει το πρόγραμμα μελέτης των λιμανιών της Ζέας και της Μουνιχίας με σχεδόν 2 εκατομμύρια ευρώ. Είναι πολλά χρήματα.
— Δεν μπορεί να είναι τυχαία αυτή η υποστήριξη.
Ασφαλώς, έβλεπαν τις δυνατότητες του προγράμματος, που χωρίς οικονομική στήριξη δεν θα ήταν εφικτό να ολοκληρωθεί. Πρόκειται για ένα πρόγραμμα ακριβό, λόγω του εξοπλισμού που χρησιμοποιείται αλλά και λόγω του τρόπου που ήθελα να το οργανώσω. Δεν ήθελα η κύρια εργασία να βασιστεί στην εθελοντική εργασία φοιτητών, όπως συχνά κάνουν οι αρχαιολόγοι. Στην ομάδα μας, που αποτελούνταν από 10-15 άτομα περίπου κάθε σεζόν, υπήρχαν μόνο 2-3 φοιτητές που τους είχαμε εκπαιδεύσει πολύ καλά και με τον καιρό συνέχισαν ως έμπειροι δύτες. Όμως η υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα είναι εργασία υψηλών απαιτήσεων και στην περίπτωσή μας έγινε επαγγελματική εργασία από πεπειραμένους επαγγελματίες που παρήγαν έργο υψηλής ποιότητας. Αυτή την πολυτέλεια μας την εξασφάλισε η ισχυρή οικονομική στήριξη.
— Ήδη έχετε εκδώσει μια δίτομη μελέτη στη σειρά «Τα αρχαία λιμάνια του Πειραιά» («The ancient harbours of the Piraeus») με τίτλο «Οι νεώσοικοι και τα νεωλκεία της Ζέας» («The Zea shipsheds and slipways»). Πώς σχεδιάζετε να συνεχίσετε τη δημοσίευση των πορισμάτων του προγράμματος;
Θα ακολουθήσουν τόμοι για την τοπογραφία των λιμανιών της Ζέας και της Μουνιχίας και την αρχιτεκτονική και οχυρωματική τους μορφή, για τη μελέτη των νεωλκείων, την ιστορία των λιμανιών στην κλασική, ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο. Εκτός αυτών, όταν ολοκληρωθούν οι επιστημονικές δημοσιεύσεις, θα ήθελα να κάνω έναν μικρό οδηγό για το ευρύτερο κοινό. Θα ήθελα πολύ αυτό να γίνει σε συνεργασία με τους Έλληνες συναδέλφους μου που πραγματοποιούν αντίστοιχα σημαντικές έρευνες στην περιοχή. Θα μπορούσε να είναι μια συλλογική προσπάθεια, εν όψει και της ίδρυσης του νέου Μουσείου Εναλίων Αρχαιοτήτων που θα λειτουργήσει στον Πειραιά.
Στόχος του Zea Harbour Project ήταν να ερευνήσει, να ανασκάψει και να δημοσιεύσει τα αρχαιολογικά κατάλοιπα των ναυτικών βάσεων του Πειραιά, συμπεριλαμβανομένων των λιμενικών οχυρώσεων και των νεώσοικων που φιλοξενούσαν τις τριήρεις του αθηναϊκού στόλου. O κ. Bjørn Lovén επιθυμεί να ευχαριστήσει ιδιαίτερα την προϊσταμένη της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων δρ. Αγγελική Σίμωσι που διευκόλυνε την εποικοδομητική συνεργασία τους, τον επόπτη κ. Ηλία Σπονδύλη και τον κύριο επόπτη των υποβρύχιων δραστηριοτήτων δρ. Δημήτριο Κουρκουμέλη. Όλα τα ευρήματα από τις υποβρύχιες ανασκαφές συντηρήθηκαν από την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.
ΠΗΓΕΣ
Lovén B., The Ancient Harbours of the Piraeus, Volume I.1, The Zea Shipsheds and Slipways: Architecture and Topography, Monographs of the Danish Institute at Athens 15,1, Aarhus, 2011 / Lovén B. & Schaldemose M., The Ancient Harbours of the Piraeus, Volume I.2, The Zea Shipsheds and Slipways: Finds, Area 1 Shipshed Roof Reconstructions and Feature Catalogue, Monographs of the Danish Institute at Athens 15,2, Aarhus, 2011 / www.zeaharbourproject.dk