Μολιέρος. 400 χρόνια.
(από τη γέννησή του)
'Εβαλαν τον Μολιέρο σε άτλαντα!
Gilles Fumey
Mediapart - Géographies en mouvement | 16.01.2021
Ένας θεατρικός συγγραφέας σε άτλαντα; Ο Μολιέρος είναι βέβαια ιδιοφυής. Επειδή δεν άφησε σχεδόν καθόλου στοιχεία αλληλογραφίας, ένα συγγραφικό τρίο φαντάστηκε πώς ο Jean-Baptiste Poquelin γέννησε τον "Μολιέρο" σε έναν άτλαντα τόσο λαμπρό όσο και το αντικείμενό του.
Γνωρίζουμε ότι πριν από τετρακόσια χρόνια, ο Jean-Baptiste Poquelin, "γεννημένος με ένα ασημένιο κουτάλι στο στόμα" σύμφωνα με τον Christophe Schuwey, δεν όφειλε πολλά στην καταγωγή του. Είναι αλήθεια ότι στο Παρίσι, όχι πολύ μακριά από το Λούβρο, όταν γεννήθηκε, το θέατρο αναπτύσσεται, όπως και στις άλλες πόλεις του βασιλείου, και ότι "γίνεται μια κανονική διασκέδαση και όχι πια μόνο ένα γεγονός που συνοδεύει τις γιορτές ή το πέρασμα των περιπλανώμενων θιάσων" [1]. Αλλά αυτό δεν τα λέει όλα. Ο Μολιέρος ασχολήθηκε με το θέατρο επειδή "το επάγγελμα του ηθοποιού δεν είναι πλέον μόνο ένα πάθος ή μια κλίση, αλλά μια σχεδόν λογική επιλογή καριέρας". Το Atlas Molière το αποδεικνύει.
Η καριέρα του Μολιέρου εξελίσσεται με γοργούς ρυθμούς με την Madeleine Béjart [μητέρα ή αδερφή της επίσης ηθοποιού και γυναίκας του Μολιέρου Armande Béjart - σ.σ.] , μια εκπληκτική, "απαράμιλλη επιχειρηματίας, διανοούμενη, ποιήτρια, ηθοποιός, που ήξερε να χορεύει όσο και να παίζει", η οποία αναμφίβολα θα ενθαρρύνει τον Ζαν Μπατίστ να εγκαταλείψει τη θέση του βασιλικού ταπετσιέρη-θαλαμηπόλου και να αφιερωθεί στο θέατρο. Ο Christophe Schuwey κατάφερε, μαζί με τους χαρτογράφους και σχεδιαστών γραφικών Clara Dealberto και Jules Grandin, να συνθέσει ένα συναρπαστικό αφήγημα - με ένα αρκετά εκκεντρικό ύφος - για τη ζωή του Μολιέρου, ενός επιχειρηματία που απέτυχε όταν δημιούργησε το 1643 το Illustre Théâtre, μια επιχείρηση που χρεοκόπησε μέσα σε λιγότερο από ένα χρόνο και τον οδήγησε... στη φυλακή για χρέη.
Βλέπουμε τότε τον Μολιέρο να ξεκινάει μια περιοδεία στη Γαλλία από το 1645 έως το 1658, η οποία τον οδήγησε στη Νάντη, την Τουλούζη και τη Λυών, πριν επιστρέψει στο Παρίσι, όπου ο θίασός του γίνεται ο θίασος του Monsieur, αδελφού του Λουδοβίκου XIII, "του πλουσιότερου αριστοκράτη του βασιλείου". Το θέατρο που διέθεσε στον Μολιέρο ήταν το Petit Bourbon, με την τεράστια του σκηνή και τις μαγευτικές διακοσμήσεις, τους ουρανούς που ανοίγουν, κλπ. Ο θίασος έπαιζε εκεί κυρίως κωμωδίες "επειδή σίγουρα δεν ήξερε να παίζει τις τραγωδίες", ενώ γι' αυτές υπήρχε το Hôtel de Bourgogne.
Δύο χρόνια αργότερα, μας λέει ο Άτλαντας, το 1660, με τις Γελοίες Κομψευόμενες, έρχεται "το πρώτο blockbuster": "ο Μολιέρος γίνεται ένα κοινωνικό φαινόμενο" στην ακμή της ζωής του (37 ετών). Τα έσοδα του θιάσου δεκαπλασιάζονται. Ο Άτλαντας ανοίγει μια παρένθεση για τον κόσμο των εκδόσεων στο Παρίσι εκείνη την εποχή. Τίποτα δεν αφήνεται στην τύχη σχετικά με τις πρακτικές του Μολιέρου: δημοσιότητα, εφημερίδες, "buzz", σχέδια για γιορτές στις Βερσαλλίες, μία "τεταμένη" πολιτική κατάσταση για τον Ταρτούφο που ενοχλεί...
Οι συγγραφείς μας δίνουν μια "εποχή με τον Μολιέρο" (1665-1666), ο οποίος "αναπτύσσει το εμπορικό του σήμα, ενώ παράλληλα αξιοποιεί το χαρτοφυλάκιο των ταλέντων του". Ανακαλύπτουμε το πρόγραμμα μιας ημέρας: δουλεύει σαν μανιακός! Στο θέατρο του Μολιέρου, παίζονται επίσης τα έργα του Κορνέιγ, του Ρασίν και της κυρίας ντε Βιλντιέ. Με τον Μισάνθρωπο, ανακαλύπτουμε στον Άτλαντα τη "μηχανή, τα εξαρτήματα και τον μηχανικό". Με την πρώτη, ο Μολιέρος σκιαγραφεί ένα "πορτραίτο του κόσμου", μια κοινωνιολογία της εποχής, ενώ τα εξαρτήματα είναι ένα "παιχνίδι κατασκευής" καταστάσεων με χαρακτήρες που αποσκοπούν στη δημιουργία απροσδόκητων καταστάσεων. Πρέπει να ανταποδίδονται οι βασιλικές παροχές (λίγη δημοσιότητα, επομένως, για τον βασιλιά).
Ο Άτλαντας αποτολμά να δείξει ότι ο Μολιέρος "επωφελείται της παγκοσμιοποίησης" (για δες). Εκείνη την εποχή, η μετανάστευση ενθαρρυνόταν (λόγω αναγκών), ακόμη και για "δεκάδες χιλιάδες μουσουλμάνων εγκατεστημένων σε όλη τη Γαλλία, οι οποίοι κυκλοφορούν, εργάζονται, ζουν, αποτελούν μέρος του ιστού του πληθυσμού" εκτός από τους Ευρωπαίους... Με περισσότερες από δεκαπέντε εμπορικές εταιρείες, δεκάδες ταξιδιωτικά αναγνώσματα που δημοσιεύτηκαν τον 17ο αιώνα, η Γαλλία έχει επιρροή. Μια γραφική απεικόνιση στον υπολογιστή δείχνει ότι για έναν θεατή του 17ου αιώνα, η Μαδαγασκάρη, το Περού, η Βραζιλία, η Κίνα και η Τουρκία, για να μην αναφέρουμε τον σημερινό Καναδά, όλες αυτές οι χώρες "μιλούν" από ένα μακρινό, αλλά όχι και άγνωστο μέρος, παρόλο που το μεγαλύτερο μέρος των έργων του Μολιέρου, βάσει των χαρτών, διαδραματίζονται στην Ευρώπη.
Το 1671, ο Μολιέρος δοκιμάζει "το υπερθέαμα με σκηνοθεσίες νέας γενιάς", το οποίο ο Άτλαντας αποκαλεί "Μπρόντγουεϊ". Ένα συναρπαστικό κεφάλαιο για τα παρασκήνια, τα μηχανήματα (με ένα σχέδιο του θεάτρου των Tuileries), τις μηχανές που παράγουν σύννεφα, τα άρματα και τους ιπτάμενους χαρακτήρες, τα παλάτια στους αιθέρες... Μαθαίνουμε τι αντίκτυπο είχαν τα έργα από τα μέσα ενημέρωσης της εποχής. Και από πού προέρχονται επίσης όλοι οι ειδικοί των ειδικών εφέ. Το 1672, ο ιδιοφυής συγγραφέας μας καταπιάνεται με τις "έμφυλες σχέσεις". Πώς κατανέμονται οι γυναικείοι ρόλοι στα έργα; Οι Σοφές Γυναίκες, οι οποίες προηγήθηκαν του θανάτου της Madeleine Béjart κατά μερικές εβδομάδες, διαπραγματεύονται τη γυναικεία εκπαίδευση που ήταν "της μόδας" εκείνη την εποχή. Ο Μολιέρος αναμειγνύει μέσα στην πλοκή επίκαιρες αναφορές (θέση της γυναίκας, επιστημονικά και λογοτεχνικά νέα), χωρίς να ξεχνά το ζήτημα της κόρης των Poquelin, της Esprit-Madeleine, η οποία δεν υιοθέτησε το επάγγελμα των γονέων της και ήταν ίσως, ως εκ τούτου, "μια γυναίκα της εποχής της".
Στο "Μολιέρο μετά τον Μολιέρο" (το 1673), καταγράφονται στον Άτλαντα οι μετακινήσεις των θιάσων, όπως, για παράδειγμα ο αριθμός των θεατρικών έργων που ανακοινώθηκαν στον 'Αγιο Δομίνικο μεταξύ 1765 και 1791. Γίνεται επίσης αναφορά στον πολύ μεγάλο αριθμό δημοσιεύσεων (βιογραφίες, " fan fictions", αφιερώματα, σκάνδαλα), στον τρόπο με τον οποίο ο Μολιέρος βρίσκει τη θέση του στα πρώτα εγχειρίδια της γαλλικής λογοτεχνίας, ανάλογα με τις εποχές, μέχρι την Τρίτη Δημοκρατία. "Ο Μολιέρος είναι παντού", στην επιστημονική έρευνα, στην οδωνυμία, και φυσικά στο σπίτι του, στην Comédie-Française (ο συγγραφέας "με τις περισσότερες παραστάσεις από το 1976"), στο Google, στο Le Bon Coin...
Χωρίς επιστολές ή προσωπικά αρχεία, ο Μολιέρος εμφανίζεται όπως είναι σε εκατοντάδες διοικητικά έγγραφα που μας επιτρέπουν να φανταστούμε τη ζωή αυτής της θεατρικής ιδιοφυΐας. Με πολύ σύγχρονες θεματολογίες, όπως η ανάπτυξη του "brand", το χαρτοφυλάκιο των ταλέντων, τις υπερπαραγωγές όπως η Psyché για το καρναβάλι του 1671. Χάρη σε 150 χάρτες και γραφήματα, ο ηθοποιός Μολιέρος αποκτά τη δική του γεωγραφία. Χρειαζόραν να το σκεφτεί κανείς. Και να το επιχειρήσει. Το αποτέλεσμα είναι εκπληκτικό.
--
1] Όλα τα αποσπάσματα με πλάγια γράμματα προέρχονται από τον Άτλαντα του Μολιέρου.
L' Atlas Molière, Clara Dealberto, Jules Grandin, Christophe Schuwey. Editions Les Arènes (2022)
4 σύγχρονες παραστάσεις με έργα του Μολιέρου
1. Ο Ταρτούφος ή ο Υποκριτής, σε σκηνοθεσία Ivo van Hove στην Comédie-Française (15.01/24.04.2022)
2. Ο Ταρτούφος ή ο Υποκριτής, σε σκηνοθεσία Mateja Koležnik, στο Residenztheater (Μόναχο, 2017).
3. Ο Ταρτούφος ή ο Υποκριτής, σε σκηνοθεσία Oskaras Korsunovas, στο Lietuvos rusų dramos teatras (2017).
4. Ο Μισάνθρωπος, σε σκηνοθεσία Anne Lenk, στο Deutsches Theater (2019).