Η λάγνα και ονειρική Ανατολή του Θεόδωρου Ράλλη

Μια έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη για τον πιο χαρακτηριστικό Έλληνα οριενταλιστή ζωγράφο

Αργυρώ Μποζώνη 15.11.2014 | 09:52

15.11.2014 | 09:52

«Τέλειος τύπος Παρισινού, μ’ ένα καλλιτεχνικόν σκούφον αλά Ερμονβίλλ και γιλέκον από ύφασμα καφέ ανοικτόν με χρυσά περιρράμματα, κουμβωμένον έως τον λαιμόν, νεώτατος ακόμη και φυσιογνωμίας ανοικτής και ευθύμου ο κ. Ράλλης, είνε χαριτωμένος εις την συνδιάλεξήν του και αβρότατος, ομιλεί δε μετ’ ενθουσιασμού περί της Ελλάδος...»

Τα έργα που κληροδότησε ο Ράλλης αποτέλεσαν, μαζί με άλλα Νεοελλήνων καλλιτεχνών, μέρος της αρχικής συλλογής της πρώτης Εθνικής Πινακοθήκης . Μετά τον θάνατο του καλλιτέχνη, η μητέρα του θέσπισε βραβείο στη μνήμη του, το οποίο δίνεται κατόπιν διαγωνισμού σε νέους Έλληνες καλλιτέχνες, φοιτητές της Σχολής Καλών Τεχνών.

Η περιγραφή του ζωγράφου Θεόδωρου Ράλλη (Κωνσταντινούπολη 16.2.1852-Λωζάννη 27.9.1909), γόνου εύπορης οικογένειας με χιώτικη καταγωγή και εμπορική δραστηριότητα στην Αγγλία, αντιστοιχεί στις φωτογραφίες που διασώζουν την όψη του. Η ευγένεια, η αβρότητα στους τρόπους, το χιούμορ, η υπομονή, το πείσμα, το κάπνισμα, η οδήγηση αυτοκινήτου, η αγάπη του για τις όπερες του Βάγκνερ, η αδυναμία του στους ακουαρελίστες, η απέχθειά του να δεσμεύεται όσον αφορά μακρινές ημερομηνίες, η εργατικότητα και η αγάπη για το ωραίο φύλο —στα εργαστήρια του Παρισιού είχε το παρατσούκλι «Δον Ζουάν»— ενισχύουν την εικόνα ενός ανθρώπου ο οποίος, παρ’ όλη την αβρή κι εύθραυστη όψη του, διέθετε μεγάλα ψυχικά αποθέματα, σιδερένια θέληση και επιμονή, ώστε να γίνει αυτό που ονειρευόταν: ζωγράφος.

«Θεόδωρος Ράλλης. Με το βλέμμα στην Ανατολή» είναι ο τίτλος της έκθεσης του Mουσείου Μπενάκη, αφιερωμένης στον πιο χαρακτηριστικό Έλληνα εκπρόσωπου του οριενταλισμού, ο οποίος συνέβαλε στη δημιουργία της νεότερης καλλιτεχνικής παράδοσης στην Ελλάδα.

Η έκθεση αποκαλύπτει το έργο του σημαντικού αυτού Έλληνα ζωγράφου μέσα από επιλεγμένους πίνακες, έγγραφα, επιστολές και φωτογραφίες. Παράλληλα, παρουσιάζει σχέδιά του για την εικονογράφηση βιβλίων, έργα του εμπνευσμένα από τη λογοτεχνία και την ποίηση, αποσπάσματα από το ημερολόγιό του από το Άγιον Όρος, καθώς και επιλογή από την αρθρογραφία του στον Τύπο της εποχής.

Η έκθεση αναπτύσσεται σε τρεις ενότητες: την εισαγωγική, με αρχειακό υλικό, και άλλες δύο, την «Πίστη στην Ανατολή» και το «Χαρέμι με το λουτρό». Επιδίωξή της είναι να εξερευνήσει το «βλέμμα» της Δύσης προς την «άλλη» Ανατολή, της οποίας η αναπαράσταση −όπως έχει μελετηθεί μέχρι σήμερα− εγείρει πολλά ερωτήματα και υπόκειται σε συνεχείς ανασκευές.

Ο Ράλλης έζησε τα πρώτα χρόνια της ζωής του στην Κωνσταντινούπολη, όπου πιθανότατα φοίτησε στην Εμπορική Σχολή της Χάλκης, όπως αναφέρεται κατ’ επανάληψη σε ποικίλα βιογραφικά σημειώματα στον Τύπο της εποχής. Εξέφρασε ενδιαφέρον για τη ζωγραφική σε μικρή ηλικία, αφιερώνοντας τον ελεύθερο χρόνο του στο σχέδιο, όμως η περιρρέουσα ατμόσφαιρα της Κωνσταντινούπολης δεν ενθάρρυνε τις καλλιτεχνικές του αναζητήσεις καθώς θα μπορούσε να απευθυνθεί μόνο σε λίγους ξένους ζωγράφους, όπως ο A. Preziosi. Αφού ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του, στάλθηκε στην Αγγλία για να εκπαιδευτεί στον εμπορικό οικογενειακό οίκο «Ράλλης και Μαυρογιάννης». Η παραμονή του Ράλλη στο Μάντσεστερ, όπου αναφέρεται ότι φοίτησε σε κολέγιο, δεν διήρκεσε πολύ. Αποφάσισε να εγκαταλείψει την Αγγλία και να ακολουθήσει το όραμά του να γίνει ζωγράφος, μεταβαίνοντας για σπουδές στη Γαλλία.
Η απόφαση αυτή πιθανότατα διευκολύνθηκε από το γεγονός του θανάτου του πατέρα του, Ιάκωβου Ράλλη, το 1871, δεδομένης της αντίθεσης της οικογένειας προς την ενασχόλησή του με τη ζωγραφική επαγγελματικά.

Η έναρξη της καλλιτεχνικής του πορείας σηματοδοτείται με τη συμμετοχή του, τον Μάιο του 1875, στο ετήσιο Salon του Παρισιού. Η επί τριάντα πέντε χρόνια αδιάλειπτη παρουσία του σε αυτό θα διακοπεί μόνο με τον θάνατό του το 1909. Το 1877 στράφηκε πλέον προς τα θέματα που θα αποτελέσουν μεγάλο μέρος της καλλιτεχνικής του παραγωγής. Πρόκειται για ηθογραφικά θέματα που αντλούνται από τη λατρευτική και καθημερινή ζωή στην ελληνική επαρχία. Η συμμετοχή του στο Salon με την «Προσευχή σε μια ελληνική εκκλησία, στο όρος Παρνασσός» και τις «Υφάντρες στο χωριό Αράχοβα» εγκαινιάζει τη σειρά των έργων αυτών. Τούτη η στροφή του καλλιτέχνη συνδέεται με το ταξίδι που πραγματοποίησε στην Ελλάδα τον Απρίλιο του 1876, πριν από τα εγκαίνια του ετήσιου Salon του Παρισιού. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Ελλάδα επισκέφθηκε τη Θήβα, την Αράχοβα και άλλες περιοχές της Στερεάς Ελλάδας. Παρακινημένος και από τον φίλο του ζωγράφο Lecomte de Nouÿ, ταξίδεψε, πιθανότατα γύρω στα 1879-1880, για πρώτη φορά στην Αίγυπτο, απ' όπου άντλησε και τα θέματα των έργων που εξέθεσε το ίδιο έτος στο Salon του Παρισιού. Μετά το ταξίδι αυτό οι αναζητήσεις του νεαρού ζωγράφου προσανατολίζονται πλέον καθαρά σε θέματα που αντλούνται από τη χώρα που επισκέφθηκε.

Η στροφή του ζωγράφου προς τα ηθογραφικά ελληνικά θέματα, ενώ ανιχνεύεται το 1877, ατονεί στη συνέχεια, καθώς τα οριενταλιστικά έργα χαρακτηρίζουν για χρόνια τις συμμετοχές του στο Salon του Παρισιού. Το 1885, επιστρέφοντας σε θέματα που είχε εμπνευσθεί από την Ελλάδα, εξέθεσε στο Salon το έργο «Χριστιανή Εστιάς», για το οποίο έλαβε τιμητική διάκριση (Mention Ηonorable), ενώ στο εξής, μέχρι το 1896 περίπου, τα ελληνικά θέματα αναμειγνύονται με αυτά της Ανατολής και της Παλαιστίνης.

Ο καλλιτέχνης, το καλοκαίρι του 1885, έμεινε για δύο περίπου μήνες στην Ελλάδα, «επισκεπτόμενος τα Μέγαρα, Θήβας, την Αράχοβαν και άλλα καλλιγύναικα και αγνά τα ήθη μέρη της Στερεάς Ελλάδος, λαμβάνων εικόνας πιστάς ελληνικών φυσιογνωμιών και ενδυμασιών». Κατά την παραμονή του στα Μέγαρα κατηγορήθηκε για καταστροφή βυζαντινών τοιχογραφιών σε ναΐσκο, κατηγορία από την οποία απαλλάχθηκε μετά από αυτοψία του Εφόρου των Χριστιανικών Αρχαιοτήτων, Γ. Λαμπάκη. Στη συνέχεια επισκέφθηκε το Άγιον Όρος, όπου παρέμεινε περίπου δύο εβδομάδες για να μελετήσει τη βυζαντινή τέχνη και να παρατηρήσει τη ζωή των μοναχών. Οι καλλιτεχνικοί καρποί του ταξιδιού ήταν πλούσιοι και αποτέλεσαν σταθερή πηγή έμπνευσης για τον ζωγράφο κατά τα επόμενα χρόνια. Τις εντυπώσεις του από την παραμονή του στον Άθωνα δημοσίευσε αρκετά χρόνια αργότερα, το 1899, σε έντυπο υπό τον τίτλο Στο Όρος Άθως. Αποσπάσματα από το ημερολόγιο ενός ζωγράφου.

Από το 1890 έως το 1904 ο Ράλλης διέμενε στο Κάιρο κατά τους χειμερινούς μήνες, γεγονός που τον οδήγησε, μαζί με άλλους καλλιτέχνες −κυρίως τον P. Philippoteaux−, στην ίδρυση και οργάνωση ετήσιας καλλιτεχνικής έκθεσης, του Salon du Caire. Η σημασία της ίδρυσης του Salon του Καΐρου και η εμπλοκή του καλλιτέχνη λαμβάνουν μεγαλύτερες διαστάσεις, καθώς η συμμετοχή γνωστών οριενταλιστών καλλιτεχνών διαφορετικών εθνικοτήτων στη διοργάνωση υπήρξε μεγάλη και διαρκής. Η συμμετοχή του στο Salon σταματά το 1906, δύο χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Κάιρο (1904). Τα πολυάριθμα δημοσιεύματα που περιλαμβάνονται στο αρχείο του επιβεβαιώνουν τη συνεχή παρουσία του στην Αίγυπτο και αφορούν τον τόπο κατοικίας του στο Κάιρο, το εργαστήριό του, καθώς και τις ετήσιες εκθέσεις που διοργάνωνε, προσφέροντας πολυτιμότατες πληροφορίες σχετικά με τη συγκεκριμένη περίοδο της ζωής του, δεδομένης της πενίας του υλικού που υπάρχει σε σχέση με την καλλιτεχνική κίνηση της συγκεκριμένης εποχής στη χώρα.

Το 1892 κυκλοφόρησε η πρώτη ελληνική και γαλλική εικονογραφημένη έκδοση του Λουκή Λάρα, του Δ. Βικέλα, με σχέδια του Ράλλη που λιθογραφήθηκαν και με τη βοήθεια φωτογραφικής μεθόδου. Η επιδίωξη του συγγραφέα να καταστήσει το ανάγνωσμα ελκυστικότερο και να δώσει ώθηση στην ελληνική ζωγραφική είχε ως αποτέλεσμα να αναθέσει την εικονογράφηση στον ζωγράφο. Ο καλλιτέχνης, προκειμένου να εικονογραφήσει το έργο του Βικέλα με τη μεγαλύτερη δυνατή πιστότητα ως προς τον χώρο και το τοπικό χρώμα, πραγματοποίησε ταξίδι στη Χίο πριν από τον Οκτώβριο του 1891, καθώς οι εικόνες σχεδιάστηκαν «[...] κατόπιν επιτοπίου μελέτης». Η απήχηση της εικονογραφημένης ελληνικής έκδοσης χαιρετήθηκε θερμά από τον ελληνικό Τύπο της εποχής.

Ο θάνατός του στη Λωζάννη τον Σεπτέμβριο του 1909 μετά από νοσηλεία στην κλινική Mont-Riant, σε ηλικία πενήντα επτά ετών, σταμάτησε την επιτυχημένη καλλιτεχνική πορεία του. Με τη διαθήκη του κληροδότησε στην Εθνική Πινακοθήκη των Αθηνών όλα τα έργα με ελληνικά θέματα που υπήρχαν στο εργαστήριό του την περίοδο του θανάτου του.

Τα έργα που κληροδότησε ο Ράλλης αποτέλεσαν, μαζί με άλλα Νεοελλήνων καλλιτεχνών, μέρος της αρχικής συλλογής της πρώτης Εθνικής Πινακοθήκης. Μετά τον θάνατο του καλλιτέχνη η μητέρα του θέσπισε βραβείο στη μνήμη του, το οποίο δίνεται κατόπιν διαγωνισμού σε νέους Έλληνες καλλιτέχνες, φοιτητές της Σχολής Καλών Τεχνών. Η απήχηση των θεμάτων του στην Ελλάδα ήταν συνεχίστηκε και μετά τον θάνατό του. Το έργο του «Θυμίαμα (Το λιβάνι)» αναπαραστάθηκε το 1911 σε tableau-vivant, σε «καλλιτεχνικήν εσπερίδα» που δόθηκε στο Βασιλικό Θέατρο στην Αθήνα, ενώ έργα του εκτέθηκαν σε διάφορες εκθέσεις στην Ελλάδα.