Τα δύο εξ αυτών προέκυψαν από τον διαγωνισμό για «νέο έργο όπερας έλληνα συνθέτη» τον οποίο διοργάνωσε για πρώτη φορά η Εθνική Λυρική Σκηνή σε συνεργασία με την Ένωση Ελλήνων Μουσουργών. Τα έργα επέλεξε καλλιτεχνική επιτροπή αποτελούμενη από συνθέτες και αρχιμουσικούς. Πρόκειται για τα έργα Διωγμένος της Ευαγγελίας Τόνια και Ο Φρόυντ για εκείνη του Ιωσήφ Βαλέτ. Το τρίτο έργο είναι η Παλίρροια του Μπόρις Μπλάχερ το οποίο γράφτηκε το 1946 στο Βερολίνο. Βασικό θεματικό στοιχείο και των τριών έργων είναι η ψυχανάλυση.
Την Oρχήστρα της σύγχρονης όπερας της ΕΛΣ θα διευθύνει ο Νίκος Βασιλείου, ενώ η σκηνοθεσία είναι του Αλέξανδρου Ευκλείδη.
Τα έργα:
ΛΙΝΑ ΤΟΝΙΑ [1985-]
Διωγμένος (2011)
Όπερα δωματίου σε μια πράξη
Μουσική: Λίνα Τόνια
Ποιητικό κείμενο Λίνα Τόνια, βασισμένο στη νουβέλα Διωγμένος [The Expelled, 1946] του Σάμιουελ Μπέκετ [Samuel Beckett]
Στο έργο κυριαρχεί ο μονόλογος μιας γυναίκας. Η γυναίκα αυτή υποδύεται τη μοίρα ενός ανθρώπου. Διωγμένος από το σπίτι του με πιο ζωντανή ανάμνηση τον ήχο της πόρτας που έκλεισε πίσω του, ζει την απόλυτη μοναξιά μέσα σε πλήθος κόσμου, σαν μια αδιάφορη σκιά, αναζητώντας πάντα το φως για να ορίσει την ύπαρξή του. Η χορωδία παίζει το ρόλο του ίδιου: φωνές του παρελθόντος ξεπηδούν πνιγμένες και αδύναμες μέσα στα γεγονότα σαν να περιγράφουν την ανάγκη του να ξεφύγει από αυτό που η ίδια του η μοίρα έχει ορίσει: την απέραντη μοναξιά. Το ακατόρθωτο μοιάζει πάντα με μια ονειρεμένη λευκότητα, που απλώνοντας το χέρι ποτέ δεν τη φτάνει. Η μουσική επενδύει στη δραματικότητα που αποπνέει το ποιητικό κείμενο, αφήνοντας το ηχόχρωμα να παίζει τον κύριο ρόλο στο μεγαλύτερο μέρος του έργου.
ΙΩΣΗΦ ΒΑΛΕΤ [1968-]
Ο Φρόυντ για εκείνη (2011)
Όπερα σε μία πράξη
Μουσική, ενορχήστρωση, ποιητικό κείμενο (ελληνικά & αγγλικά) Ιωσήφ Βαλέτ
Η υπόθεση διαδραματίζεται στο παρόν. Η Μάριον περιμένει με ανυπομονησία την Έριελ, παιδική της φίλη, για να συζητήσουν την παραγγελία ενός πορτραίτου: του πορτραίτου της Μάριον. Στην πραγματικότητα, η Μάριον σκοπεύει να ξελογιάσει το ζωγράφο του πορτραίτου και σύζυγο της Έριελ, Τζον, την αγάπη του οποίου απαρνήθηκε στο παρελθόν χάριν ενός πλούσιου γάμου. Τώρα όμως είναι αποφασισμένη να ξανακερδίσει τον Τζον. Στη βασική σκηνή του έργου, η ηρωίδα εμφανίζεται επί σκηνής ενώ ο παράλληλος εαυτός της, η Μαίρη, την ακολουθεί ως προβολή, πλαισιωμένη από μικτή χορωδία επίδοξων ψυχαναλυτών. Στην σύντομη σκηνή που ακολουθεί, οι ρόλοι αντιστρέφονται και εμφανίζεται επί σκηνής η Μαίρη, ξαπλωμένη σε κρεβάτι ψυχανάλυσης σε κατάσταση παράνοιας. Η σύντομη όπερα Ο Φρόυντ για εκείνη [Freud for her] του Ιωσήφ Βαλέτ είναι εμπνευσμένη από το θεατρικό μονόπρακτο της Αμερικανίδας συγγραφέως Άλις Γκέρστενμπεργκ [Alice Gerstenberg] με τίτλο Overtones [1915], που στα ελληνικά έχει αποδοθεί ως Αποχρώσεις. Με αφορμή το μονόπρακτο αυτό, δημιουργήθηκε η όπερα Ego [2009], της οποίας το έργο Ο Φρόυντ για εκείνη αποτελεί το ξεκίνημα με εναλλακτικό φινάλε.
Η σχέση της όπερας με την ψυχανάλυση έχει αφετηρία το θεατρικό μονόπρακτο του 1915, που συμπίπτει χρονικά με τις θεωρίες του Φρόυντ σχετικά με τη διχοτόμηση της ψυχής και το ασυνείδητο. Σύμφωνα με την περιγραφή που δίνει η Γκέρστενμπεργκ, η κεντρική ηρωίδα είναι η καλλιεργημένη γυναίκα, o εκλεπτυσμένος εαυτός, ενώ τo ασυνείδητό της είναι ο πρωτόγονος εαυτός της, που εκπροσωπεί τις βίαιες επιθυμίες της. Με αυτή τη διχοτόμηση του χαρακτήρα το κοινό μπορεί να ακούει τις σκέψεις και επιθυμίες κάθε πλευράς.
Μπόρις Μπλάχερ [Boris Blacher,1903-1975]
Η παλίρροια [Die Flut]
Όπερα δωματίου σε μία πράξη
Ποιητικό κείμενο Χάιντς φον Κράμερ [Heinz von Cramer ] βασισμένο σε μία νουβέλα του Ανρί Ρενέ Αλμπέρ Γκυ ντε Μωπασσάν [Henri René Albert Guy de Maupassant]
Πρώτη συναυλιακή ραδιοφωνική μετάδοση Ραδιοφωνία Βερολίνου, 20 Δεκεμβρίου 1946
Πρώτη σκηνική παρουσίαση Δρέσδη, 4 Μαρτίου 1947
«Στον αμμώδη ύφαλο όπου η θάλασσα έχει ξεβράσει ένα ναυάγιο. Σήμερα ή χθες». Ένας τραπεζίτης, η αγαπημένη του και ένας νεαρός άντρας επισκέπτονται ένα ναυάγιο. Τους ξεναγεί ένας ψαράς. Όμως, λόγω της παλίρροιας, τα νερά ανεβαίνουν και η ζωή των τεσσάρων κινδυνεύει. Ο τραπεζίτης, που πιστεύει ότι μπορεί να αγοράσει τα πάντα με τα χρήματά του, τάζει μια περιουσία στο νεαρό άντρα, προσπαθώντας να τον πείσει να κολυμπήσει μέχρι τη στεριά και να φέρει μία βάρκα. Η κοπέλα, που έχει βαρεθεί τη ζωή στην πόλη, γοητεύεται από την απλότητα του ψαρά, και φαντασιώνεται έναν ρομαντικό θάνατο στην αγκαλιά του. Όμως τα νερά τραβιούνται σύντομα, χωρίς κανείς να πάθει κακό. Τότε ο νεαρός, ζαλισμένος από τα χρήματα, σκοτώνει και ληστεύει τον τραπεζίτη, ενώ η κοπέλα εγκαταλείπει τον ψαρά και ακολουθεί τον νέο που τώρα είναι πλούσιος και συνεπώς ελκυστικός. Παρότι ο Μπλάχερ διέμενε στον αμερικανικό τομέα του υπό συμμαχική κατοχή Βερολίνου, η Παλίρροια γράφηκε για τη ραδιοφωνία του σοβιετικού τομέα της πόλης, από την οποία και μεταδόθηκε για πρώτη φορά στις 20 Δεκεμβρίου 1946 υπό τη διεύθυνση του συνθέτη. Ήταν η πρώτη γερμανική όπερα που γράφηκε μετά την λήξη του πολέμου στο κατεστραμμένο Βερολίνο.
Το έργο παρουσιάζει τέσσερις διαφορετικούς ανθρώπους κατά τη διάρκεια και μετά από μία φαινομενικά αδιέξοδη κατάσταση, που τους ωθεί να διαπράξουν φόνο και κλοπή. Κυνισμός και αγοραίες συμπεριφορές κυριαρχούν. Δραματουργικά και μουσικά η όπερα φανερώνει την ανάδυση του ανθρωποφάγου ανθρώπου -homo homini lupus. Τα συντρίμμια του ναυαγίου μετατρέπονται σε μεταφορά για τα συντρίμμια του βομβαρδισμένου Βερολίνου. Η κριτική στην προπολεμική δυτική κοινωνία απηχούσε άριστα τις απόψεις του σοβιετικού καθεστώτος, που φρόντισε για την παραγγελία και μετάδοση της όπερας.
Η χορωδία αποκτά ξεχωριστή σημασία, ιδιαίτερα καθώς το έργο γράφηκε για το ραδιόφωνο: σχολιάζει, αφηγείται, αποσαφηνίζει και, επιπλέον, παρέχει το τελικό ηθικό δίδαγμα, όταν ο αφελής ψαράς αισθάνεται εξαπατημένος.
Σημείωμα του σκηνοθέτη
Όπερα και ψυχανάλυση συνδέθηκαν άρρηκτα σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα. Από την Ηλέκτρα [Elektra] των Στράους/Χόφμανσταλ [Strauss/Hofmannsthal] και την Προσμονή [Ertwartung] του Σαίνμπεργκ [Schoenberg], έως τα έργα του Μπρίττεν [Britten] και του Μπέρτουϊσλ [Birtwistle], αλλά και τα σκηνικά εγχειρήματα συνθετών όπως ο Γιάννης Χρήστου, το μουσικό θέατρο αναδείχθηκε σε προνομιακό μέσο αναπαράστασης των νέων πεδίων στην κατανόηση του υποκειμένου που άνοιξε η ψυχανάλυση. Η σκηνή του ασυνειδήτου αναζήτησε και βρήκε στη σύγχρονη όπερα ένα χώρο για να ξεδιπλωθεί, ενώ, από την άλλη, η ψυχανάλυση ασχολήθηκε εκτενώς με το οπερατικό ρεπερτόριο, αλλάζοντας δια παντός τον τρόπο με τον οποίο το αντιλαμβανόμαστε.
Στα έργα που συναποτελούν το πρόγραμμα της παράστασης σύγχρονης όπερας της ΕΛΣ, η ψυχανάλυση συνιστά βασικό θεματικό στοιχείο: ο Διωγμένος της Λίνας Τόνια είναι ένα μονόδραμα, του οποίου η δράση μετατοπίζεται ολοκληρωτικά στο πεδίο της συνείδησης. Το έργο Ο Φρόυντ για εκείνη του Ιωσήφ Βαλέτ έχει ως σημείο εκκίνησης τη διάσπαση της ενιαίας συνείδησης, που αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα θέματα που η ψυχανάλυση πρόσφερε στην τέχνη. Η Παλίρροια του Μπόρις Μπλάχερ, γραμμένη το 1946 στο κατεστραμμένο Βερολίνο, στρέφεται γύρω από την άρση των κοινωνικών αναστολών σε κατάσταση εξαίρεσης, ένα θέμα που επίσης προϋποθέτει την ψυχαναλυτική ματιά.
Κεντρικό ζητούμενο της παράστασης είναι η θεατροποίηση ψυχικών διαδικασιών. Το παιχνίδι των αναδιπλασιασμένων ταυτοτήτων, των διάσπαρτων εικόνων του ασυνείδητου, των προβολών και των μιμήσεων συνιστούν τα εργαλεία της σκηνικής απόδοσης των ψυχικών διεργασιών που αποτυπώνονται στα έργα.
Αλέξανδρος Ευκλείδης
σχόλια