[με αφορμή, μόνο, την Τουρκία]
Η άνοδος του αυταρχισμού τρομάζει, αλλά φαίνεται να επιβεβαιώνεται από τις ίδιες τις εικόνες της συγκυρίας. Πολλοί, φυσικά, μίλησαν αυτές τις μέρες για τη δύναμη που έχουν τα social media στον εκδημοκρατισμό του κόσμου μας και τη συμβολή τους στη διαφάνεια, που εμποδίζει, λένε, μέχρι και επίδοξους δικτάτορες. Άλλοι, όμως, βλέπουν πλήθη που ζητούν θάνατο και «εκκαθαρίσεις» και καταλαβαίνουν πως αυτός ο κόσμος, ο σωματικά παρών στους δρόμους, είναι που καθορίζει το παιχνίδι.
Ξεχνάμε διαρκώς πόσο εξοικειωμένοι είναι οι σύγχρονοι φίλοι της τυραννίας με τα νέα τεχνολογικά μέσα και το διπλό παιχνίδι που παίζουν οι μεταμοντέρνοι φανατικοί με τα σύγχρονα εργαλεία: το ότι μοιράζονται τα κεκτημένα του «δυτικού τρόπου ζωής», αλλά δεν παύουν να φαντάζονται την απότομη κατάρρευσή του, την αιματηρή έξοδο από τον αμαρτωλό δυτικό κόσμο.
Το βλέπουμε και τώρα στον θρίαμβο του Ερντογάν απέναντι στο αποτυχημένο πραξικόπημα. Η νίκη του Σουλτάνου πλημμύρισε με σημαίες και βαθύ λαό τις πλατείες. Μόνο που κάθε αυταρχισμός παραγνωρίζει το γεγονός πως δεν υπάρχει ένας λαός, «μια πλατεία», ένα κοινωνικό σώμα.
Με άλλα λόγια, πρέπει να χωνέψουμε για τα καλά το γεγονός πως μπορεί να είναι κανείς αρχαϊκός στις ιδέες, αλλά υπερσύγχρονος στις πρακτικές και τους κώδικες που χρησιμοποιεί. Μπορεί κανείς να σκοτώνει τους γκέι ή τους πελάτες ενός μπαρ, όντας και ο ίδιος γκέι ή μαθημένος στον τρόπο ζωής των «απίστων». Δεν υπάρχει, άλλωστε, κανένα μυστήριο σε αυτή την ασυνέπεια και τη διπλή γλώσσα, καθώς οι γενιές που μπαίνουν σήμερα στην αρένα της βίας είναι παιδιά του εικοστού πρώτου αιώνα.
Εδώ, όμως, αναφέρομαι σε κάτι ευρύτερο: στην άνοδο, ξανά, του αυταρχισμού. Σε ένα φαινόμενο που εμπλέκει όλες, σχεδόν, τις πολιτικές και ιδεολογικές οικογένειες. Εμφανίζεται σε αδιάλλακτους δημοκράτες και θιασώτες της πιο ανόθευτης λαϊκής κυριαρχίας όπως και σε ελίτ «συστημικές», αποκομμένες και κοινωνικά ανεύθυνες. Σαρώνει έτσι η αυταρχική φαντασία σε νοσταλγούς ενός παραδοσιακού κρατισμού αλλά και σε αυτούς που εύχονται τη ριζική εκκαθάριση στο κράτος και την κοινωνία από τους «τεμπέληδες» και τους «επιδοματούχους». Ριζώνει σε εκδοχές μιας Αριστεράς που θα ήθελε να καταστείλει όλους τους αντιπάλους της ως φορείς επάρατων αντιλαϊκών ιδεών. Αλλά ο αυταρχισμός είναι παρών και σε θιασώτες νέων μορφών Δεξιάς που στήνουν με τη σειρά τους τα δικά τους πλάνα κοινωνικής υγιεινής.
Από διαφορετικές γωνίες λήψης, ο φακός εστιάζει σε πλατείες, φυσικές ή ηλεκτρονικές, που γεμίζουν από το σύνθημα της θανατικής ποινής. Είτε ως πραγματικό αίτημα είτε ως συμβολική απαίτηση, αυτή η προσφυγή στην καθαρτήριο τιμωρητική βία δηλητηριάζει την ατμόσφαιρα. Κυρίως, όμως, γίνεται πνιγηρή όταν συγκινεί μεγάλες μάζες και δεν περιορίζεται σε μικρές ομάδες ή εξωτικές ιδεολογικές αιρέσεις. Τότε ακριβώς πρέπει να ανησυχούμε ιδιαίτερα, όταν δηλαδή ο αυταρχισμός αποκτά εθνικά ακροατήρια και δεν είναι απλώς η φιγούρα λίγων επίδοξων «πραξικοπηματιών» του πολιτικού περιθωρίου.
Με τον έναν ή άλλον τρόπο, πάντως, η τάση προς τη φιλελευθεροποίηση όλων των συστημάτων έχει ανακοπεί. Οι κοσμικές πολιτικές αξίες φαίνεται να ακολουθούν την κατιούσα των μεσαίων τάξεων και τις ψυχικές παλινωδίες μιας Δύσης που δεν ξέρει πώς να τοποθετηθεί στη νέα πραγματικότητα. Οι άνθρωποι των λαϊκών τάξεων (αλλά και πολλοί μεσοαστοί) νιώθουν την έλξη για τον αποφασιστικό ηγέτη που συνδυάζει ιδανικά την αποτελεσματικότητα με τη βίαιη –συχνά– επιβολή. Ο μηδενισμός παράγει, ως ψεύτικο αντίδοτο, τον επικίνδυνο χορό των αδιάλλακτων «ταυτοτήτων».
Είχαμε ξεχάσει πόσο εύθραυστος είναι, από καταβολής, ο πολιτικός φιλελευθερισμός. Πόσο πολύ πιο ευάλωτος είναι σε σχέση με τους οικονομικούς εκσυγχρονισμούς ή άλλες καινοτομίες στο ύφος ζωής. Στηριγμένοι στο κεκτημένο της παλιότερης ευημερίας (παρά τις ανισότητες), θεωρούσαμε συχνά την πολιτική δημοκρατία ένα σύνολο άχρηστων, ανιαρών και πολλαπλώς παραβιασμένων κανόνων. Μέχρι που συνειδητοποιήσαμε πως η εποχή των κρίσεων βγάζει μικρά ή μεγαλύτερα τέρατα και γκροτέσκ φιγούρες της πιο ανελεύθερης σκέψης και πράξης.
Πολλοί αυταρχικοί υπόσχονται σταθερά μια λαϊκή ευημερία, χωρίς πραγματικές πολιτικές ελευθερίες. Κατηγορούν τα νομικά και πολιτικά εργαλεία του κράτους δικαίου ως «πολυτέλειες», ψέματα, υποκρισία. Δεν είναι τυχαία η αναφορά στη δικαιοσύνη, στον λαό και στον πατριωτισμό. Ο αυταρχισμός, είτε με συντηρητικό είτε με προοδευτικό προσωπείο, δεν υπάρχει έξω και πέρα από τον εθνικισμό και τη βία.
Το βλέπουμε και τώρα στον θρίαμβο του Ερντογάν απέναντι στο αποτυχημένο πραξικόπημα. Η νίκη του Σουλτάνου πλημμύρισε με σημαίες και βαθύ λαό τις πλατείες. Μόνο που κάθε αυταρχισμός παραγνωρίζει το γεγονός πως δεν υπάρχει ένας λαός, «μια πλατεία», ένα κοινωνικό σώμα. Ο αυταρχισμός προσφέρει τη ζωτική αυταπάτη της ενότητας και της ομόνοιας απέναντι στους εχθρούς. Η ενότητα, όμως, αυτή στηρίζεται στην οδυνηρότερη διάλυση της κοινωνίας. Είναι η ενότητα των κανιβαλισμών και της επιθυμίας για εξωδικαστικές δράσεις και ανομήματα. Η θανατική ποινή ως φάντασμα της «καλής» (οριστικής) δικαιοσύνης.
Αυτό είναι το ανησυχαστικό είδωλο των ημερών μας: ο φόβος της διάλυσης που σπρώχνει πολλούς στην έλξη για σύγχρονους δεσπότες. Και από αυτό, ό,τι και αν λένε οι τεχνο-λάτρεις ελευθεριακοί, δεν σε σώζουν τα social media ούτε οι καλές σέλφι.
Χωρίς δημοκράτες, οι δημοκρατίες, ακόμα και στην ψηφιακή τους φάση, θα εξακολουθήσουν να φθίνουν.
σχόλια