Είχα ξεχάσει να πατήσω το rec στο μαγνητοφωνάκι κι έπρεπε να πάμε ξανά από την αρχή. Στην ερώτηση, λοιπόν, πώς μπορεί να επέμβει ένας αρχιτέκτονας σε μια άσχημη πόλη, ο Κωνσταντίνος Πανταζής, ενώ την πρώτη φορά απάντησε ότι δεν υπάρχουν άσχημες πόλεις, τη δεύτερη φορά άλλαξε γνώμη: «Οι πόλεις είναι σαν τους ανθρώπους, έχουν χαρακτήρα. Φυσικά υπάρχουν άσχημες και όμορφες πόλεις, αλλά εκείνο που έχει περισσότερη σημασία τελικά είναι αν μια πόλη, μέσω του χαρακτήρα της, μπορεί να επιβληθεί και να εκφραστεί, να γίνει πιο αγαπητή από μια αντικειμενικά ομορφότερη πόλη. Συχνά οι όμορφες πόλεις είναι και οι πιο βαρετές. Η Αθήνα, που θεωρείται κακάσχημη, ανεβαίνει στη σκάλα της εκτίμησης αν αρχίσεις να βλέπεις σε αυτή τα στοιχεία που την κάνουν ενδιαφέρουσα, το κλίμα, τους ανθρώπους».
Ο ίδιος και η συνεργάτις του Μαριάννα Ρέντζου, δημιουργοί του γραφείου Point Supreme Architects, που πρωτοάνοιξε στο Ρότερνταμ, όπου έκαναν τις μεταπτυχιακές τους σπουδές –ο Κωνσταντίνος στην Πολεοδομία και η Μαριάννα στο Βιομηχανικό Design- κι εργάστηκαν σε σημαντικά αρχιτεκτονικά γραφεία, αποφάσισαν να μεταφέρουν τη δουλειά τους στην Αθήνα, με σκοπό να συνδράμουν στην αναβάθμιση και βελτίωσή της, όπως ομολογούν, και μοιάζουν να το εννοούν ειλικρινά! Δεν θα τους βρείτε σε πολυτελές κτίριο στο κέντρο, ούτε καν σε κάποια εγκαταλελειμμένη βιοτεχνία στο Μεταξουργείο.
Εδώ κι έναν χρόνο έχουν μετακομίσει στο ισόγειο μιας μικροαστικής πολυκατοικίας στα Πετράλωνα. Κατεβαίνοντας τα σκαλάκια του γραφείου τους, αντίκρισα μια επιμήκη βιβλιοθήκη γεμάτη με βιβλία αρχιτεκτονικής και τέχνης, μακέτες για δύο πρότζεκτ-προτάσεις που ετοιμάζουν για το Βέλγιο, ένα πανεπιστήμιο κι ένα συγκρότημα κοινωνικών κατοικιών, και από δίπλα μια ομήγυρη ξένων συνεργατών τους πάνω από τα κομπιούτερ τους. Το περιβάλλον μου ’φέρε στο μυαλό τον κήπο του six d.o.g.s, την πιο γνωστή τους εργασία-επέμβαση δημόσιου χαρακτήρα. «Ο κήπος της Αβραμιώτου, που επιλέξαμε να μην καλύψουμε με μπετόν αλλά να τον αφήσουμε με το χώμα, αποτελεί ένα κομμάτι φύσης».
Αναφέρονται επίσης στο Athens Heaven, ένα αρκετά γνωστό πρότζεκτ, που έχει δημοσιευτεί κι εμφανίζεται στο σάιτ των Point Supreme, σύμφωνα με το οποίο η Καλλιθέα θα γεμίσει δέντρα και θα ενώνει το κέντρο της Αθήνας με την παραλιακή. Αποτελεί μία από τις οκτώ προτάσεις για ανάπλαση της Αθήνας που παρουσιάζουν μαζί με άλλα οκτώ αρχιτεκτονικά γραφεία στην Μπιενάλε της Βενετίας, κάτω από την κοινή θεματική με τίτλο «Made in Athens» - αυτή αποτέλεσε την αφορμή και γι’ αυτήν τη συνάντηση. «Το κέντρο της Αθήνας έχει την τύχη να έχει κάποια φυσικά υπόλοιπα που τη στηρίζουν και την οργανώνουν. Ο τρόπος, όμως, που έχει αναπτυχθεί τις τελευταίες δεκαετίες εμποδίζει τις γύρω περιοχές να έχουν την ίδια μοίρα. Θα ήταν καλό να βρούμε χειρονομίες, μεγάλα έργα, που θα γίνουν σημεία αναφοράς.
Ένα από τα σημαντικότερα πράγματα που έχουμε αποφασίσει ως αρχιτεκτονικό γραφείο είναι η χειρονομία να γίνεται όχι με κτίρια, που είναι το προφανές, αλλά με κινήσεις κενού, όπως είναι ένα κομμάτι φύσης. Έχουμε υπολογίσει το ποσοστό φύσης που λείπει από την πόλη. Ενώ θα έπρεπε να αναλογούν 7 τετραγωνικά σε κάθε κάτοικο, η Αθήνα διαθέτει λιγότερα από 3, την ίδια στιγμή που το Λονδίνο έχει 30 ανά κάτοικο. Προτού προτείνουμε το Athens Heaven, την κάλυψη πρασίνου της Καλλιθέας, υπολογίσαμε το ακριβές εμβαδό». Μα, περιμένουν ειλικρινά ότι η επίσημη πολιτεία θα αποτολμούσε τέτοιου μεγέθους επεμβάσεις; «Είμαστε αρχιτέκτονες και σκεφτόμαστε έτσι.
Παράλληλα, είναι ένας τρόπος να δείξουμε στους κατοίκους της Αθήνας, στους συμπολίτες μας, ότι η Αθήνα δεν είναι αυτό που νομίζουν αλλά κάτι άλλο ή, μάλλον, θα μπορούσε να είναι αυτό. Έτσι, παίζουμε τον δικό μας ρόλο στη διαμόρφωση μιας νέας συνείδησης» εξηγεί ο Κωνσταντίνος και η Μαριάννα μου υπενθυμίζει ότι «το χαρακτηριστικό της Αθήνας είναι η μικροκλίμακα, που δεν τη βρίσκεις σε πολλές ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις. Πιστεύουμε ότι χρειάζονται μεγάλα έργα.
Ας μην είμαστε τόσο απαισιόδοξοι. Οι προτάσεις του Δοξιάδη εν τέλει αφομοιώθηκαν στην ανάπτυξη της πόλης!». Στις εργασίες που έχουν αναλάβει μέχρι τώρα για ιδιωτικές κατοικίες το καθοριστικότερο στοιχείο ήταν η σχέση του εξωτερικού περιβάλλοντος με το εσωτερικό των σπιτιών. Συχνά ρίχνουν τοίχους, ανοίγουν παράθυρα, εφευρίσκουν τρόπους να φτάσει το φως μέχρι το βαθύτερο σημείο του διαμερίσματος, σαν να πρόκειται για μονοκατοικία παλιού τύπου, όπου η αυλή, ο ήλιος, ακόμα και η νύχτα αποτελούν ουσιαστικό κομμάτι στη ζωή των ανθρώπων, σε αντίθεση με τα σύγχρονα οχυρωμένα διαμερίσματα πολυτελείας.
«Απεχθανόμαστε τα σποτάκια, τα πεντακάθαρα σπίτια απ’ όπου λείπει η πατίνα του χρόνου, τις γυψοσανίδες. Σπίτια που οι ένοικοί τους κατεβαίνουν με το ασανσέρ, φεύγουν για δουλειά, επιστρέφουν και δεν έχουν καμία επαφή με τους γύρω τους», υπογραμμίζει ο Κωνσταντίνος. «Μας ενδιαφέρει να δημιουργήσουμε χώρους όπου αναπτύσσονται σχέσεις. Το πιο συχνό φαινόμενο είναι να ζούμε σε σπίτια και να εργαζόμαστε σε επαγγελματικούς χώρους που περιορίζουν τις σχέσεις μας με τα υπόλοιπα δωμάτια και τους άλλους ανθρώπους, εστιάζοντας στην απομόνωση. Εμείς προσπαθούμε να το ανατρέψουμε αυτό».
Μεταξύ μικρής κλίμακας αναθέσεων και προτάσεων για μια άλλη Αθήνα, αυτό που τους απασχολεί περισσότερο είναι η πόλη. Η συμμετοχή τους στη Βενετία το επισφραγίζει αυτό. Αν εμφανιζόταν η πολιτεία και τολμούσε να τους αναθέσει εν λευκώ μια «μεγάλη χειρονομία», ποια θα επέλεγαν να είναι αυτή; Ποια από τις οκτώ προτάσεις που εκπροσωπούν το γραφείο τους στη Βενετία θα είχε μεγαλύτερη σημασία να υλοποιηθεί; Καταλήγουν ότι θα ήθελαν να αλλάξουν τη Συγγρού: «Το πρόβλημα με τη Συγγρού είναι το τελείωμά της. Η Συγγρού είναι η Sunset Boulevard της Αθήνας, κι ενώ είναι ο δρόμος όπου εκτονώνεται η πόλη προς τη θάλασσα, όσο την πλησιάζεις, τη χάνεις. Θα έπρεπε να απελευθερωθεί από τα οπτικά εμπόδια και να αντικρίζει τη θάλασσα κατευθείαν. Θα έπρεπε σε όλο της το μήκος, από εκεί που ξεκινάει, στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, και σ’ όλη τη διαδρομή να βομβαρδίζεται από εικόνες νερού. Να έρθει νοηματικά η θάλασσα στο κέντρο της πόλης. Πρέπει να θυμηθούμε ότι Αθήνα είναι μια παραλιακή πόλη, ότι συνδέεται με το Αιγαίο κι ότι η θάλασσα είναι μέρος της καθημερινότητάς της. Μια πόλη με όλα τα στοιχεία ενός νησιού».