Τοτέχνασμα του ξενόφερτου που αναστατώνειτα ήθη της κοινότητας ήταν σεβαστήπαράδοση στη ρώσικη λογοτεχνία - Μπαζάροφ,Τσάτσκι, Ονέγκιν, Πετσόριν. Ο Ντοστογιέφσκιτο είχε δοκιμάσει με αρκετή επιτυχίαστο Όνειροτου θείουκαι στο ΧωριόΣτεπαντσίκοβο,αλλά στον Ηλίθιοκαι στους Δαιμονισμένουςθα λάβει πλέον διαστάσεις εμβληματικές.Ειδικά στην περίπτωση του Μίσκιν, οσυγγραφέας -δηλώνοντας στον Μάικοφ ότιήθελε να παραστήσει εναν άνθρωπο πέραγια πέρα καλό- παραδεχόταν συνάμα ότιαυτό πού ήθελε να πράξει ήταν ασυγχώρητο.Ο λόγος; Ουσιαστικά, πάντα προς επίρρωσητου πνευματικού σκανδάλου, φιλοδοξούσενα εμφανίσει στον κόσμο της Πετρούποληςμιαν ενσαρκωμένη αντανάκλαση τουΧριστού. Είχε ελπίδες αυτό το σχέδιο;
Πριναπ' όλα, ο μεγάλος εχθρός του Μίσκιν θαήταν η πειστικότητα των λοιπών προσώπων.Ο Ντοστογιέφσκι επετύγχανε πάντα στηνεπινόηση και στο σχεδιασμό -αυτοσχέδιωνή παρατεταμένων- ηρώων και ανθρωπάκων.Ο θεριεμένος Ραγκόζιν πείθει˙ η ΝαστάσιαΦιλίπποβνα αυτονομείται εξαρχής, έτοιμηνα σαλτάρει από τη σελίδα στην ίδια τηζωή· οι Γιεπάντσιν, ο Λεμπέντιεφ, οΦερτισένκο, ο Γκάνια, όλη η σοβαρή καικαρικατουρίστικη ανθρωπότητα τουμυθιστοριογράφου διέθετε τίτλουςπειθούς - μόνο ο Μίσκιν παρέλυε τηδημιουργικότητα της αρχικής σύλληψηςδιότι δεν ανταποκρινόταν σε τίποταδεδομένο. Εν ολίγοις θύμιζε παρακινδυνευμένηζαριά. Όποιες κι αν ήταν οι φιλόδοξεςαρχικές εξαγγελίες, παρέμενε ο φόβοςότι ο πρίγκιπας από σελίδα σε σελίδα θακατέληγε θλιβερή γελοιογραφία.
Άλλωστεσε όλα τα μεγάλα του μυθιστορήματα, οσυγγραφέας «κόμπιαζε» κατά κάποιο τρόπομόνο στο κεντρικό του πρόσωπο. Ενώ ταάλλα πρόσωπα έβγαιναν από τη ζωή, οΡασκόλνικοφ, ο Σταυρόγκιν, ο Ιβάν, οΒερσίλοβ και κυρίως ο Μίσκιν απαιτούσανγραφή με άλλους όρους. Ο Σεστόφ, γιαπαράδειγμα, μέγας θαυμαστής του Υπογείου,υποστήριζε ότι ο Ντοστογιέφσκι δενδημιούργησε ποτέ του αληθινά πρόσωπακαι αποκαλούσε τον Μίσκιν «παγωμένοκαι σκοτεινό φάντασμα» ή «εκφυλισμένημηδαμινότητα». Εντούτοις αυτή ημηδαμινότητα θα έπρεπε χωρίς άλλο ναλάβει μορφή και να μπολιάσει την όλησύλληψη. Με τι παραβιάσεις άραγε; Με τιαπίθανα εφευρήματα; Αρκούσε η συμπεριφοράτου αφελούς νεαρού που δεν ξεσυνεριζότανπροσβολές, ταπεινώσεις, επιθέσεις,υποτιμήσεις; Το να μη μοιάζει κανείς μεκανέναν δεν σημαίνει αναγκαστικά ότιείναι κάποιος - και μάλιστα κεντρικόκαι ηγεμονικό πρόσωπο. Ένας ηλίθιος,πτωχός τω πνεύματι (τουρκιστί το βιβλίομεταφράστηκε με τίτλο :Μπουνταλά...)αναλάμβανεσύνολη τη σκηνοθεσία και την παράσταση.Ένα «ποντίκι» δηλαδή (αυτό σημαίνει ηλέξη Μίσκιν) επωμιζόταν μέγα έργο.
Ηαθέατη πρωταγωνίστρια του δράματος θαήταν βέβαια η ζωή στην Πετρούπολη, αλλάεπί του απτού και του συγκεκριμένουαπαιτούνταν ειδικές συνθήκες καιπρογραμματισμοί. Στα Σημειωματάριααναφέρεται το ακόλουθο σχεδίασμα: (α'μέρα) ο Μίσκιν και το πρόβλημα τηςοικογένειας· (β' μέρα) ο Μίσκιν και τοπρόβλημα των μηδενιστών· (γ' μέρα) οΜίσκιν και το πρόβλημα του έρωτα· (δ'μέρα) ο Μίσκιν και το πρόβλημα τουθανάτου. Σωστά όλα τούτα, μόνο που ηπραγματικότητα έπρεπε να συμπληρωθείαπό το μη πραγματικό, η Πετρούπολη απότην Ουρανούπολη, το ταυτόν από το έτερον.Αφού ο Μίσκιν ενσάρκωνε το «Άλλο», είχεδηλαδή μια «τρύπα» στο κεφάλι, οΝτοστογιέφσκι ταύτισε αυτή την τρύπαμε την επιληψία - την ιερά νόσο. Από τηντρύπα θα έπρεπε να περάσει το ποντίκικαι όλο το μυθιστόρημα.
Φτωχοδιάβολος,μικρόψυχος και πονηρός, ο αναγνώστηςτην έχει φυλαγμένη στον αφηγητή: για ναδούμε τι στην ευχή θα σκαρφιστεί για ναδώσει υπόσταση σε αυτό τον αλλοπαρμένο!Η μεγαλοφυής κίνηση του βιβλίου είναιπροφανής στη σκηνή της επιληπτικήςκρίσης: το αμιγώς πετρουπολίτικο καιανθρώπινο διαδραματίζεται στην κοινωνικήσφαίρα, μέσα στην πολυλαλία και στοναλληλοσπαραγμό των μικρομέγαλωνπροσώπων, ενώ το «άλλο» θα ανέτελλε μέσααπό τους σπασμούς του άρρωστου Μίσκιν.Ο φρενοκρουσμένος έρχεται σε ανατατικήμέθεξη με την ομορφιά. Οι άλλοι κατέχουντην όραση, αυτός κατέχεται από τηνενόραση. Πρόκειται για μια μυσταγωγίαρώσικου τύπου, κρυπτική τελετή πουταυτόχρονα συντονίζεται εσωτερικά μετη μοίρα όσων καίγονται από την ομορφιά.Ορθά λοιπόν η μυσταγωγία τελειώνει μεφόνο.
Δενπρέπει λοιπόν να μας ξαφνιάζει το γεγονόςότι ο Μίσκιν από κεφάλαιο σε κεφάλαιοαλλάζει, θυμίζοντας πότε άψυχη κούκλακαι πότε κανονικό άνθρωπο. Τεχνικά, ηδιπλή φύση του δεν αποδίδει πάντα. Μέσαστους ερωτευμένους πρέπει να είναι οανέραστος, μέσα στους μοχθηρούς οαμόχθητος, μέσα στους ανθρώπους εν τέλειο αντι-άνθρωπος. Υπήρξε ποτέ μυθιστόρημαπου να υπαινίχθηκε τόσο μαεστρικά τοιερό;
Σκαρώσαμεβιαστικά αυτότο σημείωμα μόνο και μόνο για να τιμήσουμετη νέα μετάφραση του Ηλίθιουπουφιλοτεχνήθηκε από τη ρωσομαθή ΕλένηΜπακοπούλου. Αυτή η γυναίκα είναιμορφοδούλα (ό,τι πιάνει γίνεται όμορφο),υποστήριξε διαφορετικά το κείμενο, τογλύκανε και το ηρέμησε, του χάρισεεσωτερική εδραίωση, αποδεικνύοντας ότιμετά τον Άρη Αλεξάνδρου -ό,τι κι ανμεσολάβησε- μόνο στην Ίνδικτο το πείραματης ανανέωσης επέτυχε.