Όχι απλώς κούραση. Εξουθένωση. Για πρώτη φορά, τόσο κατά τη διάρκεια όσο και μετά την πανδημία, οι γυναίκες -όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά παντού στον κόσμο- μιλούν ανοιχτά για την εξάντληση που δοκιμάζουν προσπαθώντας να κρατήσουν σπίτι και δουλειά -συνήθως άνευ βοήθειας ή υποστηρικτικού δικτύου- χωρίς να τιναχτεί ο κόσμος τους στον “αέρα”.
Το φαινόμενο της “2ης βάρδιας” δεν είναι καινούριο. Είναι παλιό, αλλά προσεγγίζεται με ανανεωμένο ενδιαφέρον, καθώς τα απανωτά lockdows άλλαξαν τον τρόπο που εργαζόμαστε με καταλυτικό τρόπο και πολύ συχνά αυτές οι αλλαγές δεν παρήλθαν μαζί με την καραντίνα. Παρέμειναν. Ατέλειωτες εργατο-ώρες για μια γυναίκα που όταν τελειώνει το 8ωρο (10ωρο ή 12ωρό) της, έχει να πιάσει μια 2η βάρδια, στο σπίτι αυτή τη φορά. Να φροντίσει τα παιδιά, τους ηλικιωμένους, πολλές φορές και τον σύζυγο.
Γι’ αυτή την έξτρα δουλειά που συνηθέστατα γίνεται από γυναίκες, για το φαινόμενο της “μεγάλης παραίτησης” των γυναικών στο εξωτερικό, για τα οφέλη (ή και όχι) της τηλεργασίας, αλλά και για τις λύσεις που μπορούν να υπάρξουν σ’ αυτά τα αδιέξοδα υποχρεώσεων αποκλειστικά φτιαγμένων για γυναίκες, συζητήσαμε με τη Στέλλα Κάσδαγλη συγγραφέα και συνιδρύτρια του μη κερδοσκοπικού οργανισμού Women On Top στο 3ο επεισόδιο της σειράς podcast “Για μία Γεωγραφία του Γυναικείου Σώματος” σε συνεργασία με τη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση (μπορείτε να ακούσετε ολόκληρο το podcast ΕΔΩ).
—Πότε, λοιπόν, ξεκουραζόμαστε πραγματικά, πόσα άλλαξαν μέσα σε 2 χρόνια;
«Την Πρωτομαγιά έβλεπα ένα πανό του ΠΑΜΕ που έλεγε 8 ώρες δουλειά, 8 ώρες ύπνος, 8 ώρες ξεκούραση και σκέφτηκα ότι μάλλον δεν υπήρχε καμία γυναίκα στην ομάδα που έφτιαξε αυτό το πανό γιατί όχι 8 ώρες, αλλά για πολλές γυναίκες δεν υπάρχει ούτε μία ώρα ξεκούραση. Γιατί το 3ο 8ωρο, αυτή η δεύτερη βάρδια που λέμε είναι συνήθως πλήρως καλυμμένη από υποχρεώσεις που έχουν να κάνουν όχι μόνο με τη φροντίδα της οικογένειας, αλλά με τη φροντίδα της κοινότητας, πάντως σπάνια με τη φροντίδα του εαυτού τους».
—Στο μεταξύ και πάλι μετά από χρόνια γίνεται λόγος για απλήρωτη εργασία και επανέρχεται το ζήτημα της αμοιβής ή έστω της αποζημίωσης των γυναικών, ενώ παράλληλα βλέπουμε και όλο αυτό το κύμα της μεγάλης παραίτησης κυρίως γυναικών στο εξωτερικό…
«Για ‘μένα το θέμα της αποζημίωσης είτε εντός είτε εκτός εισαγωγικών είναι το ένα κομμάτι της εξίσωσης. Το άλλο και για εμένα το πιο σημαντικό κομμάτι είναι εκείνο της συμμετοχής. Το ποιος ή ποια τελικά, αναλαμβάνει αυτή τη φροντίδα είτε είναι πληρωμένη είτε απλήρωτη και στο σπίτι και στην κοινότητα και στην εργασία και στην εργασία που δεν είναι εργασία φροντίδας ακριβώς, αλλά εμπεριέχει και στοιχεία φροντίδας. Αυτό έτσι ως εισαγωγή. Το θέμα της πανδημίας όντως έφερε αυτή τη δεύτερη βάρδια πολύ περισσότερο στην επιφάνεια, γιατί κληθήκαμε μέσα σε ένα σπίτι να δουλέψουμε, να φροντίσουμε την τηλεκπαίδευση, να φροντίσουμε τα παιδιά, να φροντίσουμε το σπίτι και σε άλλες περιπτώσεις αυτή η αλλαγή, αυτή η μετάβαση έφερε μεγαλύτερη ισότητα γιατί πολλές γυναίκες ανέφεραν ότι ‘ο άνδρας μου βρέθηκε τόσες πολλές ώρες στο σπίτι με τα παιδιά και πρώτη φορά συμμετείχε τόσο πολύ και κατάλαβε τόσο πολύ τι σημαίνει φροντίδα, ενώ σε άλλες περιπτώσεις το χάσμα μεγεθύνθηκε γιατί ο άνδρας του σπιτιού κλείστηκε στο γραφείο και δούλευε ή συνέχισε να πηγαίνει στη δουλειά του και η γυναίκα έμεινε πίσω για να εξακολουθήσει να φροντίζει σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό και πολύ μεγαλύτερη ένταση.
Εδώ τώρα, ας βάλουμε ένα στοιχείο διαφοροποιό που έχει να κάνει με την κοινωνία και τη χώρα στην οποία ζούμε: η κατάσταση που επικράτησε στην Αμερική και επικρατεί ακόμη είναι πολύ διαφορετική από την κατάσταση που στην Ελλάδα ή σε κάποια άλλη ευρωπαϊκή χώρα με ένα άλλου τύπου κοινωνικό κράτος που δεν άφησε τις δομές φροντίδας να καταρρεύσουν, που ενίσχυσε με άδειες τους γονείς. Στην Αμερική, ας πούμε, δεν υπάρχουν αυτά τα πράγματα. Και αναφέρω την Αμερική, γιατί από εκεί έρχονται οι περισσότερες έρευνες που μας λένε ότι οι γυναίκες εγκαταλείπουν κατά ορδές την αγορά εργασίας, και κατά τη διάρκεια της πανδημίας και τώρα που μιλάμε. Από την άλλη, σίγουρα υπήρξαν αλλαγές. Και αυτές οι αλλαγές που οφείλονταν στην πανδημία συνέπεσαν με άλλες αλλαγές που οφείλονταν σε άλλες κοινωνικές μεταβολές».
—Και κάπως έτσι, σταδιακά χάσαμε το τελευταίο αποκούμπι βοήθειας που ήταν η γιαγιά και ο παππούς…
«Οι γιαγιάδες και οι παππούδες στους οποίους βασιζόμασταν ως οικογένειες για δεκαετίες τώρα, έχουν αρχίσει να παίρνουν σύνταξη πολύ αργότερα, για παράδειγμα. Και αυτό συνέπεσε και με την πανδημία -και μοιράζομαι εδώ μια εμπειρία που νομίζω είναι πραγματικότητα και για πολλές άλλες οικογένειες- παλιότερα αρρώσταινε ένα παιδί, δεν μπορούσε να πάει στο σχολείο, ερχόταν η γιαγιά το κρατούσε για όσες μέρες έπρεπε να μείνει εκτός σχολείου. Τώρα δεν γίνεται πια αυτό, γιατί το παραμικρό συνάχι, ο παραμικρός βήχας μπορεί να είναι κάτι που για τη γιαγιά θα αποβεί μοιραίο. Οπότε αυτό το δίκτυο υποστήριξης έχει σκιστεί και έχει σπάσει σε πάρα πολλά σημεία για όλες τις οικογένειες παντού στον κόσμο».
—Τι εναλλακτικές έχουμε; Πώς μπορεί να απαλειφθεί αυτό το φαινόμενο από τη γυναικεία ζωή; Είναι λύσεις που μπορούμε να βρούμε μόνες μας σε συνεννόηση με το οικογενειακό δίκτυο ή θα μπορούσε να παίξει μεγαλύτερο ρόλο και η Πολιτεία;
«Ας δούμε, λοιπόν, τώρα μέσα από αυτή τη συλλογική εμπειρία τι μπορούμε να κάνουμε διαφορετικά πλέον. Να πω για αρχή ότι η λύση δεν είναι μία και γι’ αυτό δεν υπάρχει και ένας μπούσουλας. Οι λύσεις είναι πολλές και με αυτό εννοώ και τις λύσεις που βρίσκουν οι οικογένειες και οι γυναίκες για να αντιμετωπίσουν αυτά τα πολύ πραγματικά προβλήματα που περιγράφουμε, αλλά και το μείγμα των λύσεων που χρειάζεται να εφαρμοστούν από την πλευρά της Πολιτείας, από την πλευρά των εταιρειών, από την πλευρά των κοινοτήτων μέσα στις οποίες ζούμε και φυσικά μιλάμε για ένα πολύ σύνθετο πλέγμα.
Χρειάζεται να εδραιώσουμε μία ευελιξία στην αγορά εργασίας που να “δουλεύει”, χρειάζεται να βγάλουμε το στίγμα από τις άδειες πατρότητας και τις άδειες γονεϊκότητας για τους άνδρες, χρειάζεται να φτιάξουμε χώρους φροντίδας που θα είναι ευέλικτοι, που θα μπορούν να λειτουργήσουν σε τοπικό επίπεδο και θα μπορούν να εξυπηρετήσουν μία οικογένεια ή μια γυναίκα για κάποιες ώρες την ημέρα για παράδειγμα, χρειάζεται να μπορέσουμε να ξαναχτίσουμε αυτά τα δίκτυα στις γειτονιές και στους τόπους που ζούμε για να μπορούμε να αλληλοϋποστηριχτούμε.
Γιατί δεν υπάρχει μια λύση που ταιριάζει σε όλους και σε όλες και γιατί τα ζητήματα μπορεί να είναι τόσο διαφορετικά μεταξύ τους που μπορεί να μην επιλύονται με ένα μέτρο, μία πολιτική, ένα hack. Για εμένα ένα πάρα πολύ σημαντικό στοιχείο που αφορά και τις γυναίκες και τις οικογένειες και την πολιτεία είναι ότι πρέπει να υποστηριχθούν οι οικογένειες, προκειμένου να αντέχουν τη φροντίδα των μελών τους. Και να μην χρειάζεται αυτή η φροντίδα να μετακυλίεται στην πατρική οικογένεια. Δηλαδή να μη χρησιμοποιούμε τα άτομα της Τρίτης Ηλικίας ως απλήρωτους φροντιστές και ειδικά τις γυναίκες. Με λίγα λόγια, να μπορούν οι γονείς να φροντίζουν τα παιδιά τους στο μέτρο του δυνατού. Και φυσικά αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει η φροντίδα να μοιράζεται ανάμεσα στο ζευγάρι».
—Αλήθεια, αυτό το τελευταίο πώς γίνεται; Γιατί όλες έχουμε εμπειρία από ομηρικούς καβγάδες για το πώς θα μοιραστούν οι δουλειές του σπιτιού και οι συνολικές υποχρεώσεις της οικογένειας
«Η τελευταία συμβουλή που μπορούμε να δώσουμε σε μία γυναίκα -και λέω η τελευταία γιατί οι γυναίκες όλα αυτά τα χρόνια έχουν ακούσει όλων των ειδών τις συμβουλές για το πώς θα συμφιλιώσουν την επαγγελματική με την ιδιωτική τους ζωή, δεν χρειάζονται άλλες συμβουλές, λύσεις χρειάζονται- είναι ότι η κατανομή των ευθυνών φροντίδας μέσα στην οικογένεια δεν ξεκινάει από τη στιγμή που γεννιέται ένα παιδί ή από τη στιγμή που αρρωσταίνει ένα παιδί. Ξεκινάει πολύ νωρίτερα. Και πολλές φορές πέφτουμε στην παγίδα να πιστεύουμε, ότι αυτά τα ζητήματα θα τα λύσουμε όταν έρθει η ώρα. Όταν είμαστε στην πρώτη φάση μίας σχέσης πιστεύουμε ότι δεν είναι η στιγμή να βάλουμε τα πράγματα στο τραπέζι και να πούμε ποιος κάνει τι, ποιος βάζει πλυντήριο και ποιος πλένει τα πιάτα. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν υπάρχει ποτέ πολύ νωρίς γι’ αυτές τις συζητήσεις και γι’ αυτές τις συμφωνίες, αν θέλεις, μεταξύ του ζευγαριού».
—Σε επίπεδο Πολιτείας τι θα μπορούσε να αλλάξει;
«Σε επίπεδο συλλογικό χρειάζεται να βρούμε πολλές άλλες λύσεις. Χρειάζεται να εδραιώσουμε μία ευελιξία στην αγορά εργασίας που να “δουλεύει”, χρειάζεται να βγάλουμε το στίγμα από τις άδειες πατρότητας και τις άδειες γονεϊκότητας για τους άνδρες, χρειάζεται να φτιάξουμε χώρους φροντίδας που θα είναι ευέλικτοι, που θα μπορούν να λειτουργήσουν σε τοπικό επίπεδο και θα μπορούν να εξυπηρετήσουν μία οικογένεια ή μια γυναίκα για κάποιες ώρες την ημέρα για παράδειγμα, χρειάζεται να μπορέσουμε να ξαναχτίσουμε αυτά τα δίκτυα στις γειτονιές και στους τόπους που ζούμε για να μπορούμε να αλληλοϋποστηριχτούμε. Ξέρετε πόσοι χώροι co-working υπάρχουν στο εξωτερικό που οι γονείς με σειρά κάθε μέρα φροντίζουν τα δικά τους και τα παιδιά των άλλων, ενώ οι υπόλοιποι δουλεύουν; Χρειάζεται να ξαναγυρίσουμε στο βιβλίο των λύσεων, να γράψουμε καινούριες, αλλά να δούμε και τις παλιές».
Ακολουθήστε την Α,ΜΠΑ; στο Google News
