Ο Μιχάλης Μπλέτσας γεννήθηκε το 1967 στα Χανιά. Από πολύ νωρίς ανακάλυψε την αγάπη του για τον χώρο της Πληροφορικής, γι' αυτό και όταν αποφοίτησε από το τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών του Αριστοτελείου έφυγε για τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Εκεί κατάφερε να πάρει MSc Μηχανικού Η/Υ από το Πανεπιστήμιο της Βοστώνης και σε ηλικία 28 ετών να αποκτήσει τη θέση του διευθυντή Πληροφορικής του Media Lab, ερευνητικού εργαστηρίου που ανήκει στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης.
Στα χρόνια αυτά γνώρισε τον Νικόλα Νεγρεπόντε, με τον οποίο υλοποίησαν την ιδέα ενός φθηνού υπολογιστή που θα έφτανε στα χέρια του πιο φτωχού παιδιού στο πιο απομονωμένο σημείο του πλανήτη. Έτσι, ο Μιχάλης Μπλέτσας έγινε ευρέως γνωστός ως ένας από τους εφευρέτες του «υπολογιστή των εκατό δολαρίων».
Συναντηθήκαμε ένα βροχερό απόγευμα στο καφέ «Φίλιον» του Κολωνακίου. Ήρθε στην Ελλάδα για δύο ημέρες προκειμένου να ταξιδέψει στα Τρίκαλα, γενέτειρα του παππού του, και να συμμετάσχει ως ομιλητής σε μια εκδήλωση.
Όση ώρα συζητάμε, διακρίνω έναν συναρπαστικό συνομιλητή με έντονη αίσθηση του χιούμορ, γνώση της πολιτικής μας σκηνής και απόψεις που ακόμα και ο ίδιος κρίνει προκλητικές.
Ύστερα από οκτώ χρόνια οικονομικής κρίσης δεν έχουμε συμφωνήσει στο τι πραγματικά έφταιξε, πώς επιμερίζονται οι ευθύνες αλλά και γιατί ταλαιπωρηθήκαμε τόσο άσχημα. Δεν μπορείς να ξεπεράσεις ένα πρόβλημα, αν δεν παραδεχτείς ότι υπάρχει.
Πριν ξεκινήσουμε τη συνέντευξη, σχολιάζουμε το βιβλίο του Γιούβαλ Νώε Χαράρι, «Homo Deus», καθώς τον εντυπωσίασαν αρκετά αυτά που αναφέρει: «Όσο αποκωδικοποιούμε τη δομή του εγκεφάλου και τον γενετικό μας κώδικα χάρη στη βιοτεχνολογία, την τεχνητή νοημοσύνη και την επεξεργασία μεγάλων δεδομένων, η αυθεντία θα περνάει σε εξωτερικούς αλγόριθμους και οι περισσότεροι άνθρωποι θα γίνονται οικονομικά και πολιτικά ανίσχυροι.
»» Όταν το έξυπνο κινητό μου θα με γνωρίζει καλύτερα απ' ό,τι εγώ ο ίδιος και ο "Μεγάλος Αδελφός" θα μπορεί να παίρνει τις καλύτερες αποφάσεις για λογαριασμό μου, οι δημοκρατικές εκλογές, η ελεύθερη αγορά και οι ίδιοι οι άνθρωποι θα είναι εξίσου παρωχημένοι με τα πέτρινα μαχαίρια και τις κασέτες ήχου».
Αργότερα μου εξηγεί ότι το κεντρικό μότο του εργαστηρίου που διευθύνει στηρίζεται στη φράση: «Ψάχνουμε απαντήσεις σε ερωτήματα που δεν ξέρουμε». Επίσης, εκφράζει την έντονη δυσαρέσκειά του για την ελληνική πραγματικότητα, τονίζοντας ότι «προσπαθούμε για πράγματα που δεν έχουν σημασία» και πως λειτουργούμε πάντοτε σύμφωνα με την «αρχή της ελάχιστης προσπάθειας».
Στη συνέχεια ζητάω την άποψή του για τα αίτια της κρίσης και της πολιτικής παθογένειας, τα προβλήματα της παιδείας, τις προκλήσεις της εποχής, την πληροφορική και την τεχνητή νοημοσύνη. Επίσης, τον ρωτάω πόσο πιθανό είναι τα επόμενα χρόνια οι υπολογιστές να αντικαταστήσουν τους ανθρώπους.
— Έχετε δώσει απάντηση στις αιτίες της οικονομικής κρίσης;
Η οικονομική κρίση ήταν το σύμπτωμα και όχι η ασθένεια. Κυρίως έχει να κάνει με αυτό που τόσο μας έχει ταλαιπωρήσει και ονομάζουμε «πελατειακό κράτος».
Ωστόσο, οι ευθύνες βαραίνουν πολύ περισσότερο τους πολίτες απ' ό,τι τους πολιτικούς. Θυμηθείτε τι είπε στον λόγο του στην Αθήνα ο Μπαράκ Ομπάμα: «Στη Δημοκρατία ο σημαντικότερος ρόλος είναι αυτός του πολίτη και όχι του πολιτικού».
Οι πολιτικοί λειτούργησαν σαν τους εμπόρους ναρκωτικών, απλώς σου έδιναν αυτό που ήθελες. Φυσικά, άλλη μια κύρια αιτία της κρίσης ήταν το απίστευτο δημοσιονομικό ξεχείλωμα. Η κατάσταση εξελίχθηκε σε μη διαχειρίσιμη και οδηγηθήκαμε εκεί εξαιτίας του παρασιτικού κρατισμού.
— Υπάρχει, τουλάχιστον, κάτι που να μας έμαθε η κρίση;
Ναι, αλλά υποσυνείδητα και έμμεσα. Νομίζω ότι το κυριότερο είναι πως αντιληφθήκαμε με σαφήνεια ότι ήλθε το τέλος των ψευδαισθήσεων, ότι κανείς δεν έχει την υποχρέωση να πριμοδοτεί το δικό σου βιοτικό επίπεδο. Δεν είναι τυχαίο το ότι ακόμα και σήμερα προτιμούμε την επιδοματική πολιτική αντί για τη διασφάλιση ενός κατώτατου εγγυημένου εισοδήματος. Αυτό συμβαίνει επειδή το επίδομα είναι προσωποποιημένο ‒σου το δίνει κάποιος‒, ενώ το ελάχιστο εισόδημα αποτελεί νόμο του κράτους.
— Για όλα, όμως, φταίει ο παρασιτικός κρατισμός;
Αποτελεί σίγουρα έναν από τους κυριότερους λόγους, διότι είναι αυτός που δημιουργεί στρεβλώσεις στην ανάπτυξη μιας παραγωγικής οικονομίας και απορροφά πόρους που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν πολύ πιο δημιουργικά. Είναι ο τομέας στον οποίο στηρίζεται η μεγέθυνση του πελατειακού κράτους.
— Γιατί η πολιτική παθογένεια εξακολουθεί να μας απασχολεί;
Γιατί δεν έχουμε μάθει να είμαστε μια συναινετική κοινωνία πολιτών. Ύστερα από οκτώ χρόνια οικονομικής κρίσης δεν έχουμε συμφωνήσει στο τι πραγματικά έφταιξε, πώς επιμερίζονται οι ευθύνες αλλά και γιατί ταλαιπωρηθήκαμε τόσο άσχημα. Δεν μπορείς να ξεπεράσεις ένα πρόβλημα, αν δεν παραδεχτείς ότι υπάρχει.
— Ακούμε διαρκώς θεωρητικές αναλύσεις για ανάπτυξη και επενδύσεις. Πώς μπορεί να γίνουν πράξη;
Με την εφαρμογή ενός δίκαιου και βιώσιμου ασφαλιστικού συστήματος. Αναντίρρητα, το ισχυρότερο εμπόδιο είναι το δυσθεώρητο ύψος των ασφαλιστικών εισφορών.
Επικρατεί μια κατάσταση εντελώς δυσανάλογη προς τις πραγματικές ανάγκες μας, ειδικά στην αριθμητική αναλογία μεταξύ εργαζομένων και συνταξιούχων. Πείτε μου, συζητά κανείς για το ασφαλιστικό μας πρόβλημα; Όχι, γι' αυτό δεν προχωρούν σε νέες προσλήψεις οι εταιρείες ή αρκετές διαθέτουν εργαζόμενους που πληρώνονται με μαύρο χρήμα, διότι πολύ απλά κοστίζουν.
Επίσης, η υψηλή φορολογία που έχει επιβληθεί στους ελεύθερους επαγγελματίες είναι ένας βασικός λόγος που θα μας οδηγήσει εκτός νόμιμου εργασιακού καθεστώτος. Άρα, η απάντηση στο πώς θα έρθει η ανάπτυξη είναι πολύ δύσκολη αν πρώτα δεν συζητήσουμε γι' αυτά τα ακανθώδη θέματα.
Πάντως, το βέβαιο είναι πως οι συντάξεις ήταν η αιτία που χρεοκοπήσαμε. Μεγάλο ποσοστό του ελλείμματος και των δαπανών του προϋπολογισμού προέρχεται από το ασφαλιστικό. Όσο δεν προσπαθούμε να το λύσουμε, τόσο θα μας πιέζει ως κοινωνία.
Κατά την άποψή μου, πρέπει να υπάρξει μια βασική σύνταξη για όλους και να συμπληρώνεται από επικουρικά επιδόματα που θα εξαρτώνται από τις εισφορές καθενός.
— Αν ένας νέος ζητούσε τη συμβουλή σας για το πού να επενδύσει, τι θα του απαντούσατε;
Πρώτα απ' όλα, θα του έλεγα να επενδύσει σ' αυτό που αγαπάει. Είναι πιο σημαντικό απ' οτιδήποτε άλλο. Η εργασία πρέπει να μας ευχαριστεί. Από κει και πέρα, να διερευνήσει τις ανάγκες της αγοράς και να διακρίνει το κενό που ο ίδιος μπορεί να καλύψει. Επίσης, να έχει στο μυαλό του ότι επειδή οι εξελίξεις τρέχουν ραγδαία, πιθανόν να χρειαστεί μελλοντικά να ασχοληθεί με κάτι εντελώς διαφορετικό.
Η γενιά που πέρασε τη ζωή της κάνοντας μόνο ένα επάγγελμα σταδιακά ολοκληρώνει τον κύκλο της. Εξ ου και το σημαντικό είναι να συνεχίζεις να μαθαίνεις. Το πτυχίο, πλέον, δεν σε εξασφαλίζει, γι' αυτό είναι λανθασμένη πρακτική η εξειδίκευση στις προπτυχιακές σπουδές. Οι εποχές αλλάζουν και πρέπει να στοχεύουμε στο ανθρωποκεντρικό εκπαιδευτικό μοντέλο.
— Πώς προσδιορίζετε αυτό το μοντέλο;
Αυτό που ξεχωρίζει τους ανθρώπους από τα υπόλοιπα όντα έγκειται στο ότι είναι οι μόνοι που μπορούν να οργανωθούν κάτω από τελείως αφηρημένες έννοιες. Έτσι, αυτό το σύνολο των αφηρημένων εννοιών αποτελεί, κατά κάποιον τρόπο, το λειτουργικό σύστημα της ανθρωπότητας.
Ξεκάθαρα, η ανθρωπότητα βαδίζει απρόσκοπτα προς το καλύτερο. Όμως αυτά τα λειτουργικά χρειάζονται ανά τακτά χρονικά διαστήματα ανανέωση, συντήρηση και επικαιροποίηση. Ειδικά με την εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης όλο αυτό γίνεται ακόμα πιο σημαντικό.
Οι αξίες που θέτουμε στα νέα συστήματα που επεξεργάζονται τους ωκεανούς πληροφορίας δεν είναι πάντα οι σωστές, διότι σε αυτές εισχωρούν πολώσεις ή προκαταλήψεις.
Επομένως, η πρόοδος της τεχνολογίας και η τεχνητή νοημοσύνη μάς βοηθούν να δούμε ποιες είναι αυτές οι αξίες που συναποτελούν τον μηχανισμό ελέγχου ώστε να προχωράμε μπροστά. Ολοκληρώνοντας, θέλω να πω ότι όχι μόνο πρέπει να καλλιεργήσουμε αυτές τις αξίες αλλά και να τις επικαιροποιήσουμε. Εκεί εδράζεται το ανθρωποκεντρικό εκπαιδευτικό μοντέλο.
— Γράψατε πριν από λίγες μέρες ότι «το άσυλο έχει υποστεί βαριά γενετική μετάλλαξη και ότι η αστυνομία θα πρέπει να κάνει μόνιμη την παρουσία της στους πανεπιστημιακούς χώρους». Πού στηρίζετε αυτήν σας την άποψη;
Η αξία του πανεπιστημιακού ασύλου είναι καθαρά συμβολική. Το άσυλο αποτελεί για την κοινωνία μας μια άσχημη έκφραση της αυτοπεποίθησής της. Πρόκειται για ένα κατάλοιπο της δικτατορίας.
Η δημοκρατία μας έχει προχωρήσει και στην Ελλάδα υπάρχει ελευθερία του λόγου, κανείς δεν το αμφισβητεί. Επομένως, δεν προστατεύει τίποτα πέρα από την ανομία που φιλοξενούν σήμερα τα πανεπιστημιακά ιδρύματα. Όλοι γνωρίζουν τι συμβαίνει στο υπόγειο του Πολυτεχνείου ή άλλων ιδρυμάτων. Άρα, σε τι μας εξυπηρετεί;
Το ΜΙΤ, όπου εργάζομαι, έχει τη δική του αστυνομία. Αυτό δεν εμποδίζει κανέναν να μπει στο πανεπιστήμιο, ενώ όλοι οι χώροι είναι ανοιχτοί στο κοινό. Φυσικά και έχουν παρατηρηθεί κλοπές, αλλά δεν βάλαμε ούτε φρουρούς ούτε κάγκελα. Ο εποπτικός ρόλος της αστυνομίας του πανεπιστημίου είναι σε πλήρη λειτουργία.
Είναι προφανής η έλλειψη αυτοπεποίθησης και έχει έρθει η στιγμή να προχωρήσουμε ως κοινωνία. Αν κάτι μάθαμε από τα μνημόνια είναι πως ο Εμφύλιος τελείωσε.
— Πρόσφατα, ένας πολύ μεγάλος πανεπιστημιακός μού είπε ότι «από τη διακίνηση ιδεών περάσαμε στη διακίνηση ναρκωτικών». Συμφωνείτε;
Παλιότερα, όταν αναφερόμασταν στα ναρκωτικά που κυκλοφορούσαν στα πανεπιστημιακά ιδρύματα εννοούσαμε τους διακινητές χόρτου. Αναρωτιέμαι, λοιπόν, τι έχει βλάψει περισσότερο τα πανεπιστήμια: οι διακινητές και το παρεμπόριο ή οι πολιτικές νεολαίες; Αντιλαμβάνομαι ότι είναι προκλητική η ερώτηση, αλλά καλό θα ήταν να σκεφτούμε πιο σωστά την απάντηση.
— Ποιο είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα της παιδείας;
Η απουσία αξιολόγησης. Η παιδεία μας είναι ακόμα προσκολλημένη στη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση, ενώ βρισκόμαστε ήδη στην τέταρτη. Επί της ουσίας, είναι συνδεδεμένη με την απλή μετάδοση γνώσης, όταν όλες σχεδόν τις απαντήσεις μπορούμε να τις βρούμε με ένα απλό κλικ στο Google. Δεν εκπαιδευόμαστε στις δεξιότητες που χρειάζονται σήμερα και προφανώς δεν περιορίζονται στην απλή γνώση.
Επίσης, δεν επικεντρωνόμαστε στη δημιουργικότητα, στην ομαδικότητα, στην κριτική σκέψη, στην ανάλυση και στη σύνθεση. Το ζητούμενο δεν είναι η απάντηση αλλά η διαμόρφωση της σωστής ερώτησης. Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα είναι βαθιά αγκυλωμένο και προσκολλημένο στο παρελθόν.
Η παιδεία μας είναι ακόμα προσκολλημένη στη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση, ενώ βρισκόμαστε ήδη στην τέταρτη. Επί της ουσίας, είναι συνδεδεμένη με την απλή μετάδοση γνώσης, όταν όλες σχεδόν τις απαντήσεις μπορούμε να τις βρούμε με ένα απλό κλικ στο Google. Δεν εκπαιδευόμαστε στις δεξιότητες που χρειάζονται σήμερα και προφανώς δεν περιορίζονται στην απλή γνώση.
— Τι μας λείπει σήμερα ως κοινωνία;
Η ολοκλήρωση. Μας λείπει η ομογενοποίηση της αγοράς εργασίας, της φορολογίας και των εργασιακών δικαιωμάτων. Για να πάει η χώρα μας μπροστά πρέπει να δημιουργήσουμε μια οικονομία που να παράγει προϊόντα υψηλής προστιθέμενης αξίας κι αυτό εξασφαλίζεται μόνο με την καινοτομία και την έρευνα.
— Ποια είναι η μεγαλύτερη πρόκληση της εποχής μας;
Σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο, ο τρόπος που αντιμετωπίζεται η ανισότητα και, φυσικά, οι προκλήσεις που αφορούν το περιβάλλον. Ας αντιληφθούμε ότι τα ακραία καιρικά φαινόμενα θα πλήξουν πρώτα τους αδύναμους.
— Η ενασχόλησή σας με την Πληροφορική τι σας έχει μάθει;
Το πιο συναρπαστικό μάθημα που λαμβάνεις από τον τομέα της Πληροφορικής είναι η δυνατότητα της δημιουργίας αμέτρητων νέων συστημάτων. Μέσα σ' αυτήν ενυπάρχει εκείνο το σημείο που σε απομονώνει από τους περιορισμούς της ύλης.
— Πώς θα επηρεάσει τη ζωή μας η τεχνητή νοημοσύνη;
Ήδη, έχει βελτιώσει κατά πολύ την καθημερινότητά μας. Κάθε βήμα προς την αυτοματοποίηση έχει θετικό πρόσημο, αρκεί να αυξάνει την παραγωγικότητα και τους «καρπούς» της να τους μοιραζόμαστε όλοι.
Όπως σας είπα, η ανισότητα είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα που έχει να αντιμετωπίσει ο δυτικός κόσμος. Όταν μιλάμε για τεχνητή νοημοσύνη, δεν εννοούμε μια επανάσταση στην επιστήμη αλλά ένα ακόμα συστατικό που επιταχύνει τις εξελίξεις. Στη σημερινή μορφή της τεχνητής νοημοσύνης ο κυρίαρχος μηχανισμός είναι η μηχανική μάθηση.
— Η χρήση της ρομποτικής μπορεί να μειώσει τις θέσεις εργασίας;
Ναι. Μπορεί, βέβαια, να περιορίζει τις θέσεις εργασίας, αλλά ταυτόχρονα αυξάνει την παραγωγικότητα. Αυτές τις χαμένες θέσεις εργασίας μπορεί να τις γλιτώσεις αν εκπαιδεύσεις το προσωπικό σου ώστε να ασχοληθεί με κάτι άλλο.
Η ουσία είναι ότι πρέπει σύντομα να σκεφτούμε ποιες ενέργειες θα χρειαστούν για να κινηθούμε προς τα κει, γιατί τα αποτελέσματα τα είδαμε πρόσφατα, είτε με το Brexit είτε με τον πορτοκαλί ημίτρελο του Λευκού Οίκου.
Αποδεικνύεται ότι οι αντιδράσεις της κοινωνίας είναι άμεσες και δεν περιμένουν τις νέες θέσεις εργασίας που θα δημιουργηθούν. Και οι λύσεις δεν είναι απόλυτα καινούργιες, διότι παρόμοια προβλήματα έχουμε αντιμετωπίσει και στο παρελθόν.
Στην αρχή της Βιομηχανικής Επανάστασης οι εργαζόμενοι δούλευαν επτά ημέρες την εβδομάδα, ενώ σήμερα πέντε. Αυτό χρειάζεται, λοιπόν, μια νόρμα και μια συλλογική απόφαση που θα εφαρμοστεί παντού, ειδικά την περίοδο της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας.
— Σε μια περίοδο κατά την οποία «συνδεόμαστε» ολοένα και περισσότερο, πιστεύετε ότι η αποξένωση έχει ενισχυθεί;
Όχι, δεν συμμερίζομαι αυτήν την άποψη. Το Διαδίκτυο κατάφερε να διαχωρίσει την ομάδα από τη φυσική τοποθεσία. Πριν από την εποχή της άνθησης του Διαδικτύου, για να εισχωρήσεις σε μια ομάδα με ενδιαφέροντα ίδια με τα δικά σου κινιόσουν συνήθως στην ίδια τοποθεσία. Σήμερα σχηματίζεις ομάδες με ομοειδείς ασχολίες, αλλά με άτομα που είναι διασκορπισμένα παντού.
Ξέρετε, αν μπείτε σε έναν συρμό του μετρό θα δείτε τους περισσότερους να κοιτούν την οθόνη των κινητών τους. Σαράντα χρόνια πριν επικρατούσε μια αντίστοιχη εικόνα στα μέσα μεταφοράς, αλλά με ανθρώπους που διάβαζαν την εφημερίδα τους. Επομένως, θεωρώ ότι είναι υπερβολική η συζήτηση περί αποξένωσης. Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι είναι υγιής η κοινωνικότητα που εκφράζεται μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα.
Επιπρόσθετα, πολλές από τις ομάδες που δημιουργούνται είτε έχουν να κάνουν με την επικοινωνία μηνυμάτων είτε με τη διαφημιστική προβολή.
— Τα social media δεν έχουν συμβάλει στη διαμόρφωση μιας εικονικής επικοινωνίας και στον πολλαπλασιασμό ναρκισσιστικών προτύπων;
Προφανώς. Όμως θα το προσδιόριζα καλύτερα λέγοντας ότι μιλάμε για μια επιφανειακή κοινωνικότητα. Και μια κύρια παρενέργειά της είναι η «κουλτούρα του τσιτάτου». Χάνουμε το νόημα και κοιτάμε το μήνυμα.
— Τα επόμενα χρόνια μπορεί να χαθεί τελείως η ιδιωτικότητα;
Δεν πιστεύω ότι θα χαθεί εντελώς, αλλά σίγουρα θα μειωθεί σε μεγάλο βαθμό, διότι τα στάνταρ έχουν αλλάξει. Μεγάλη η συζήτηση αυτή, αλλά πρέπει κάποια στιγμή να γίνει. Βρισκόμαστε ακόμη σε εμβρυακό στάδιο. Σήμερα, αναρτήσεις του Facebook μπορεί να είναι η αιτία που θα επηρεάσει την πρόσληψη ή την απόλυσή σου.
Πάντως, τα παιδιά μου προσπαθώ να τα αποτρέπω από το να ποστάρουν. Το θέμα είναι ότι τίποτα δεν σβήνεται από τον τοίχο των social media. Άρα, ας μην είναι ο εαυτός σου το πειραματόζωο για τις μελλοντικές κοινωνικές νόρμες που θα δημιουργηθούν.
— Τα επόμενα χρόνια είναι πιθανόν οι υπολογιστές να αντικαταστήσουν τον άνθρωπο;
Η αυτοματοποίηση ήδη τον υποκαθιστά σε κάποιες διαδικασίες. Σε ένα μακρινό σενάριο, εφόσον αυτές οι μηχανές θα περιέχουν το ίδιο λειτουργικό σύστημα με του ανθρώπου, δεν πιστεύω ότι θα μοιάζουν ακριβώς με μηχανές.
Την ίδια στιγμή, αν θεωρείτε ότι σε πεντακόσια ή χίλια χρόνια θα υπάρχει ο άνθρωπος με τη σημερινή μορφή, κάνετε ένα μεγάλο λάθος. Οι άνθρωποι φυσιογνωμικά θα είναι λίγο διαφορετικοί. Θα έχουμε εξελιχθεί σε ένα υβρίδιο ανθρώπου - μηχανής.
— Ποιος είναι ο μεγαλύτερός σας φόβος;
Όσο πιο δυνατό και ισχυρό είναι ένα εργαλείο, τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να πέσει σε λάθος χέρια και να κάνει κακό. Είναι το διαχρονικό πρόβλημα της τεχνολογίας. Βέβαια, δεν ανήκω στους οπαδούς του σεναρίου των εξολοθρευτών, αλλά πιστεύω ότι θα προλάβω τις μηχανές γενικής νοημοσύνης που θα τις θεωρούμε πιο έξυπνες από τους ανθρώπους. Ας θυμόμαστε, πάντως, ότι οι αξίες είναι εκείνες που ορίζουν το άτομο και όχι το σώμα.
— Πώς ανακαλύπτει κανείς τον δρόμο του στη ζωή;
Προσωπικά, κρίνω ότι τα βασικά συστατικά μιας επιτυχημένης διαδρομής είναι το μεράκι και η τύχη, για να καταφέρεις να κοιμάσαι ήσυχος το βράδυ, χωρίς υπαρξιακά άγχη και ενοχές. Είναι πολύ σημαντικό, μέσα από τα λάθη και τις αποτυχίες μας, να εξάγουμε συμπεράσματα που δεν θα αφήνουν μόνο ζημιές αλλά θα βάζουν τις βάσεις για μελλοντικά οφέλη.
— Τι σας δίνει ελπίδα;
Ότι ο κόσμος σήμερα είναι καλύτερος από ποτέ. Αυτή η αδιάκοπη, απρόσκοπτη πορεία προς τα εμπρός.