Στο Πάρκο Ζουκότι ένα χρόνο μετά απ' την εκδίωξη του Occupy Wall Street όλα κυλάνε ομαλά. Business as usual: γραβατωμένα στελέχη περνάνε βιαστικά για κάποιο ραντεβού, πωλητές χοτ ντογκ ετοιμάζουν φαγητό στις καντίνες τους, τουρίστες κόβουν βόλτες με τις φωτογραφικές στο χέρι ενώ λίγο πιο δυτικά, στο απέραντο γιαπί του Ground Zero, εργάτες δουλεύουνε με πυρετώδεις ρυθμούς. Απόηχοι κομπρεσέρ, τροχού και μπετονιέρας φτάνουν μέχρι εδώ, μαζί με τον απροσδιόριστο βόμβο του Μπρόντγουεϊ.
Το πάρκο καθαυτό, που δε μοιάζει καν με πάρκο, έχει μετατραπεί σε υπαίθριο εστιατόριο. Πραγματικά, εκτός από δυο-τρία παιδάκια που παίζουν εδώ κι εκεί, δε βλέπεις τίποτ' άλλο. Μονάχα κόσμο που κάθεται στα παγκάκια και τρώει πρόχειρα ένα σάντουιτς. Και λίγα περιστέρια που τσιμπολογάνε ό,τι περισσεύει. Δεν υπάρχουν άστεγοι, κάποιος πλανόδιος μουσικός ή τίποτα πιτσιρικάδες break dancers. Τα μάρμαρα είναι γυαλισμένα και λάμπες νέον φωτίζουν το δάπεδο.
Σκέφτομαι ένα σχόλιο που άκουσα συχνά τον τελευταίο χρόνο: πως το κίνημα του Occupy Wall Street άλλαξε το δημόσιο λόγο περί ανισότητας. Κι έπειτα σκέφτομαι, αυτό ήταν όλο; Την 1η Οκτώβρη 2011 περισσότεροι από εφτακόσιοι διαδηλωτές κατέλαβαν τη γέφυρα του Μπρούκλυν. Τέσσερις μέρες μετά χιλιάδες κόσμου ξεχύθηκαν στη λεωφόρο Λαφαγιέτ και κατέλαβαν την πλατεία Φόλεϊ, ανταποκρινόμενοι στο κάλεσμα φοιτητικών και εργατικών οργανώσεων. Μέχρι τα μέσα του μήνα οι καταλήψεις απλώθηκαν σε ολόκληρη την επικράτεια, από τη Βοστώνη ως το Πόρτλαντ κι από το Μέμφις ως το Λος Άντζελες. Τόσο μαζικές κινήσεις –άνευ προηγουμένου στην πρόσφατη αμερικάνικη ιστορία– δεν καταφέρανε ν' αλλάξουν τίποτα επί της ουσίας;
Κι όμως δεν είναι μικρή υπόθεση ν' ανοίξεις διάλογο για την ανισότητα στις ΗΠΑ, χώρα όπου κοινωνικές τάξεις επισήμως δεν υφίστανται κι όπου οι φτωχότεροι πολίτες δεν επιθυμούν τη φορολόγηση των πλουσίων, με την πεποίθηση ότι θα γίνουν κι εκείνοι πλούσιοι μια μέρα. Το OWS προτάσσοντας το σύνθημα "We're the 99%" έκανε κάποιους ανθρώπους να σκεφτούν σχετικά με τον τρόπο που λειτουργεί τούτο το σύστημα και, κυρίως, τον τρόπο που έχουν μάθει να σκέφτονται γι' αυτό. Σύμφωνα με έρευνα που διεξήγαγε το Pew Research Center στις αρχές Δεκέμβρη του 2011, τα δύο τρίτα των αμερικανών πιστεύουν πλέον πως υπάρχουν μεγάλες διαφορές μεταξύ πλουσίων και φτωχών –σε αντίστοιχη έρευνα του 2009 μόνο ένας στους δύο είχε απαντήσει πως πιστεύει κάτι τέτοιο.
Από κει και πέρα, τα χειροπιαστά επιτεύγματα του κινήματος δεν ήταν λιγότερο σημαντικά. Το Occupy Wall Street διεκδίκησε ένα κομμάτι του δημόσιου χώρου και δίχως την άδεια οποιασδήποτε αρχής δημιούργησε μια αυτόνομη ζώνη στην καρδιά του καπιταλισμού· επανέφερε και επαναπροσδιόρισε πρακτικές των λαϊκών (grassroots) κινημάτων όπως η απεργία, λέξη άγνωστη στις ΗΠΑ για πάνω από εξήντα χρόνια· στις 5 Νοέμβρη 2011 κάλεσε τους αμερικανούς πολίτες να μεταφέρουν τα χρήματά τους σε τοπικές αποταμιευτικές ενώσεις, με αποτέλεσμα την απόσυρση τουλάχιστον 50 εκατομμυρίων δολαρίων απ' τις μεγάλες τράπεζες· παράλληλα οι ομάδες Occupy Foreclosure κατέλαβαν σπίτια και εμπόδισαν εκατοντάδες κατασχέσεις ιδιωτικής περιουσίας· τέλος, το OWS απέδειξε ότι ένα κίνημα με λαϊκή βάση μπορεί να παρακάμψει ακόμα και τα παντοδύναμα αμερικανικά ΜΜΕ.
Στη βορειοδυτική άκρη του πάρκου ένα σουβενίρ λίγο διαφορετικό απ' τα μπλουζάκια I Heart NY: ο πύργος παρακολούθησης του NYPD. Λίγο πιο δίπλα ένα περιπολικό κι απέναντί του οχτώ ένοπλοι αστυνομικοί. Η Brookfield Properties έχει τοποθετήσει αμέτρητες πινακίδες με τη φίρμα της και το σλόγκαν "Redefining Lower Manhattan", ξεκαθαρίζοντας ποιος κάνει κουμάντο στην πρώην Λίμπερτι Πλάζα. Καθώς κατεβαίνω τον Μπρόντγουεϊ το φως του ήλιου είναι εκτυφλωτικό.
Ίσως το σπουδαιότερο επίτευγμα του OWS να ήταν η έμπρακτη έκφραση αλληλεγγύης. Πολύς κόσμος βρέθηκε για πρώτη φορά σε συνελεύσεις που λειτουργούσαν με όρους άμεσης δημοκρατίας, και σίγουρα για τους περισσότερους ήταν πρωτόγνωρο το αίσθημα να μοιράζονται την εμπειρία τους μέσω του "μικροφώνου του λαού". Ακόμα και σε μία πόλη σαν τη Νέα Υόρκη που έχει μια παράδοση αλληλοϋποστήριξης –το μυαλό πηγαίνει στις ιστορίες του Τζόζεφ Μίτσελ ή, πιο πρόσφατα, στον τρόπο που οι νεοϋορκέζοι αντιμετώπισαν τον τυφώνα Σάντυ– η συσπείρωση και η συνεργασία τόσο πολλών και διαφορετικών ανθρώπων φανέρωσε τη δυνατότητα μιας άλλης κουλτούρας.
Βέβαια είναι λίγο απογοητευτικό το γεγονός ότι χρειάστηκε να βρεθούμε σ' ένα καθεστώς ατέρμονης χρεωκοπίας για ν' αντιληφθούν επιτέλους κάποιοι ότι δεν έχουνε να κερδίσουν τίποτα απ' το παιχνίδι της πολιτικής. Πως όποιοι κι αν είναι οι αντίπαλοι, οι απλοί άνθρωποι θα είναι πάντοτε χαμένοι. Αφήνοντας πίσω μια ισοπεδωτική οχταετία Τζωρτζ Μπους Τζούνιορ, οι αμερικανοί περίμεναν ριζικές αλλαγές απ' τον πρώτο μαύρο πρόεδρό τους. Τέσσερα χρόνια αργότερα είναι ξεκάθαρο πως ο Μπαράκ Ομπάμα ελάχιστα μπορεί να επηρεάσει την πορεία της οικονομίας. Αν επανεκλέγηκε το Νοέμβρη του 2012, το οφείλει στις επιτυχίες της κοινωνικής του πολιτικής και σ' όσα φαίνεται ότι μπορεί ακόμα να καταφέρει σ' αυτό τον τομέα.
Στη Γουόλ Στρητ γίνεται χαμός, κίνηση όπως τη βλέπουμε στις ταινίες όπου περιμένεις τη σειρά σου για να περάσεις, και μερικά ακόμα σουβενίρ του OWS: κάγκελα, υψωμένες ράμπες, κουβούκλια με ειδικούς φρουρούς και κάμερες. Λες κι όλα αυτά τα θεόρατα κτίρια δεν ήταν ήδη αρκετά οχυρωμένα. Το σκηνικό μοιάζει βγαλμένο απ' τον Κάφκα. Οι πύργοι είναι τριγυρισμένοι από χαμηλά κτίσματα που στεγάζουν μικρομάγαζα –φαγάδικα, παντοπωλεία, ενεχυροδανειστήρια, κέντρα αισθητικής– και δεσπόζουν στο τοπίο. Ακόμα και τώρα που το Occupy Wall Street είναι γεγονός, αμφιβάλλεις ότι κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει.
Το χρήμα κυβερνάει ανενόχλητο λοιπόν. Μα είναι τούτο το νέο στ' αλήθεια καινούριο; Αυτή η γνώση φαίνεται πως οδήγησε τους καταληψίες σε μια επιλογή που προβλημάτισε πολλούς: την άρνηση να αρθρώσουν αιτήματα. Οι επικριτές του OWS, ακόμα και οι συμπαθούντες, αναρωτήθηκαν επανειλημμένα τι μπορεί να καταφέρει ένα κίνημα χωρίς σαφείς στόχους. Επ' αυτού αξίζει να σκεφτεί κανείς τι κατάφερε ένα άλλο πρόσφατο κίνημα που εμμέσως υπήρξε πηγή έμπνευσης για το OWS. Πού έχει καταλήξει δηλαδή η Αιγυπτιακή Άνοιξη, δυο χρόνια αφότου ο κόσμος κατέβηκε στην πλατεία Ταχρίρ για πρώτη φορά.
Κι έπειτα, τι είδους αιτήματα μπορούσε να διατυπώσει το Occupy Wall Street; Θα ήταν ποτέ δυνατή μια διαπραγμάτευση με την άρχουσα τάξη των ΗΠΑ, το διαβόητο 1%; Ή μήπως μια παρόμοια διαπραγμάτευση θα μπορούσε να δώσει κάποια λύση; Αρκεί να διαβάσεις την αρχική πρόταση του Adbusters, του περιοδικού που έσπειρε την ιδέα της κατάληψης, για να διαπιστώσεις το ανεδαφικό της υπόθεσης: "Απαιτούμε από τον Μπαράκ Ομπάμα να ορίσει μία προεδρική επιτροπή η οποία θα αναλάβει να τερματίσει την επίδραση που ασκεί το χρήμα στους αντιπροσώπους μας στην Ουάσιγκτον."
Οι τουρίστες περιφέρονται αμέριμνοι, ποζάρουν για φωτογραφίες μπροστά στο Φέντεραλ Χολ κι αγοράζουν αναμνηστικά. Στον Μπρόντγουεϊ οι άστεγοι ζητιανεύουν με φόντο αφίσες για τη νέα χολυγουντιανή μεταφορά των Misérables. Το καμπαναριό της εκκλησίας Τρίνιτι, καλυμμένο ολόγυρα με σκαλωσιές, σημαίνει τρεις. Μεσημέριασε για τα καλά κι ο ήλιος εγκαταλείπει το Νότιο Μανχάταν.
Αν τόσο μαζικές κινήσεις δεν καταφέρνουνε να επηρεάσουν ουσιαστικά τα πράγματα, δε φταίει γι' αυτό η έλλειψη οργάνωσης ή πίστης στον αγώνα. Κάποτε μια χούφτα άτακτοι ήταν σε θέση να προκαλέσουν κοσμοϊστορικές αλλαγές. Είναι πλέον η δομή του συστήματος τέτοια –όλο και λιγότερο μπορεί κανείς να φανταστεί τι θα το αντικαθιστούσε– που δεν αφήνει παρόμοιες κινήσεις να φτάσουνε στην αυτονόητή τους έκβαση. Είναι ο τρόπος που το σύστημα έχει καταφέρει να μην είμαστε κομμάτι του, παρά εκείνο να είναι κομμάτι του εαυτού μας.
Που σημαίνει: αν πρέπει να καταλάβουμε εκ νέου κάτι, είναι τουλάχιστον αυτό το κομμάτι.