Τι εννοούμε με τη λέξη «πραγματικότητα»; Η πραγματικότητα, έλεγε η Βιρτζίνια Γουλφ στις περίφημες διαλέξεις της στο Κέμπριτζ που διοχετεύτηκαν στο Ένα δικό της δωμάτιο (μτφρ. Β. Τζανακάρη, Μεταίχμιο), μοιάζει σαν κάτι πολύ αλλοπρόσαλλο και αναξιόπιστο.
Κάποιες φορές βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας, κάποιες άλλες κρύβεται σε σχήματα πολύ μακρινά για να διακριθούν. Όμως αυτή είναι η δουλειά των συγγραφέων, επέμενε: να βρουν την πραγματικότητα, να τη μαζέψουν και να τη μεταφέρουν και σ' εμάς τους υπόλοιπους.
Αυτό κάνουν τα σπουδαία λογοτεχνικά έργα: διαβάζοντάς τα, οι αισθήσεις μας ανοίγουν και ο κόσμος γίνεται διαυγέστερος.
Έχουν περάσει σχεδόν εκατό χρόνια από τότε που η Γουλφ ωθούσε τις επίδοξες μυθιστοριογράφους του καιρού της να ζήσουν με ένταση μες στην «πραγματικότητα» και να γράψουν ελεύθερα και θαρραλέα για όσα έπιαναν οι κεραίες τους. Φωτεινός οδηγός, τα γραπτά και οι προτροπές της έχουν αντίκρισμα μέχρι σήμερα.
Και ανάμεσα σ' εκείνες που πρέπει να άντλησαν από το παράδειγμά της είναι η 52χρονη Ρέιτσελ Κασκ.
Γεννημένη στον Καναδά, μεγαλωμένη στη Βρετανία και φορτωμένη διακρίσεις για το λογοτεχνικό έργο της, όχι μόνο πάντρεψε έξυπνα την Κυρία Ντάλαγουεϊ με τις... Νοικοκυρές σε απόγνωση σε ένα από τα πρώτα μυθιστορήματά της, το Άρλιγκτον Παρκ (μτφρ. Κ. Ιορδάνογλου, Τόπος, 2007) αλλά κατάφερε με τη σειρά της να χαράξει νέα αφηγηματικά μονοπάτια, όπως αποδείχτηκε με το πιο πρόσφατο Περίγραμμα (μτφρ. Αθ. Δημητριάδου, Gutenberg).
Ένα τρόπος δραπέτευσης από την πραγματικότητα είναι και η ενασχόληση με τη λογοτεχνία, λέει με τον τρόπο της η Κασκ, παρουσιάζοντάς την πότε ως μέσο έκφρασης και αυτοεπιβεβαίωσης, πότε ως ευκαιρία για να μεταμορφωθείς και να νιώσεις πληρότητα.
Η σταδιακή παρακμή της οικογένειας ως συστήματος και οι τεταμένες σχέσεις ανδρών και γυναικών μέσα σ' αυτό· οι μάχες που δίνουμε για ν' απαλλαγούμε από την εικόνα που έχουν σχηματίσει οι άλλοι για μας· η σφυληράτηση της ταυτότητάς μας, πότε σε αρμονία με τον βαθύτερο εαυτό μας πότε εν μέσω ποικίλων καταναγκασμών, ψυχολογικών και κοινωνικών· οι μεταμορφώσεις του έρωτα και της αγάπης σε έναν υπερκαταναλωτικό κόσμο χωρίς ενσυναίσθηση, άκρως ανταγωνιστικό· η δημιουργική αναμέτρηση με τις λέξεις, η λογοτεχνία ως καταφύγιο και καθρέφτης όπου αντανακλάται ό,τι καλύτερο και ό,τι χειρότερο διαθέτουμε: με τέτοια θέματα καταπιάνεται η Κασκ, αυτή είναι η «πραγματικότητα» που την ενδιαφέρει, αν σταθούμε στα δύο μόνο από τα μυθιστορήματά της που κυκλοφορούν στη γλώσσα μας.
Η ίδια κρατάει και το νήμα της αφήγησης. Δεν είναι όμως η προσωπική της ιστορία αυτή που παρακολουθούμε αλλά τα όσα παρατηρεί και αφουγκράζεται: φευγαλέες, επιφανειακές όψεις της Αθήνας σε μια εποχή που «η Ελλάδα, είτε το ξέρει είτε όχι, είναι μια χώρα που έχει γονατίσει και πεθαίνει αργά και βασανιστικά» και, κυρίως, εκμυστηρεύσεις ανθρώπων που κουβαλούν πολλά λάθη, πολλές διαψεύσεις και οι οποίοι, μετά από κάθε πτώση, διεκδικούν ένα νέο ξεκίνημα.
Αρχικά, οι πληροφορίες που μας δίνει η αφηγήτρια για τον εαυτό της είναι ελάχιστες: ζει στο Λονδίνο, είναι χωρισμένη, μεγαλώνει δυο γιους, έχει ένα δάνειο-βαρίδι στην πλάτη, πιο πολύ διδάσκει παρά γράφει, κι έχει φτάσει στο σημείο που δεν θέλει να πείσει κανέναν για τίποτα.
Προς το τέλος του μυθιστορήματος, ωστόσο, έχουμε την αίσθηση ότι γνωρίζουμε γι' αυτήν πολύ περισσότερα. Τα καλπάσματα του νου της όσο άκουγε ξένα βάσανα λειτουργούν αποκαλυπτικά για το παρελθόν της, για το πώς αντιλαμβάνεται τη δουλειά της, για τις μαύρες τρύπες της.
Όπως ομολογεί η ίδια στην καρδιά του βιβλίου ‒Φαίη ονομάζεται, αλλά θ' αργήσουμε να το μάθουμε‒, «άρχισα να βλέπω τους φόβους και τις επιθυμίες μου να εκδηλώνονται έξω από μένα, άρχισα να βλέπω στις ζωές των άλλων έναν σχολιασμό της δικής μου ζωής»...
Το Περίγραμμα ανοίγει «πάνω από τον γήινο κόσμο» στην πτήση προς Αθήνα, όπου η υλική πραγματικότητα φαίνεται ανάλαφρη και όπου η Φαίη πιάνει κουβέντα με τον ηλικιωμένο άντρα που κάθεται δίπλα της.
Γεννημένος κροίσος, «με τρόπους Εγγλέζου και με καρδιά Έλληνα» και με απανωτές χρεοκοπίες και διαζύγια πίσω του, ο τελευταίος θα αποδειχτεί προνομιακός συνομιλητής της στο σύντομο ταξίδι της.
Πέρα απ' αυτόν, η ηρωίδα θα συγχρωτιστεί με παλιούς και καινούργιους φίλους –καθηγητές, ομοτέχνους, επιμελητές σε εκδοτικούς οίκους και, φυσικά, με τον αλλόκοτο θίασο που αποτελούν οι μαθητές στης στο σεμινάριο‒, θα φιλοξενηθεί σ' ένα κουκλίστικο διαμέρισμα στο κέντρο, δίχως ίχνος «μυστηρίου, ή χάους, ή ντροπής» μέσα του, θα πάει εκδρομή με σκάφος, θα τη φλερτάρουν, θα συζητήσει, θα θυμηθεί, θα σκεφτεί.
Γιατί αποτυγχάνει ένας γάμος; Τι μετράει περισσότερο σε μια σχέση, η ασφάλεια, το κοινό όραμα, το σεξ ή μήπως απλώς η τρυφερότητα; Τι είναι προτιμότερο, να πηγαίνεις με το ρεύμα ή κόντρα σε ό,τι μοιάζει φυσιολογικό;
Είναι δυνατόν να βλέπουμε τα πράγματα καθαρά, όντες σε απόσταση ασφαλείας από τον έξω κόσμο, χωμένοι στο κουκούλι μας; Σε τι βαθμό επιτρέπεται η δημιουργικότητα, τα ριψοκίνδυνα σάλτα, οι προσωπικές φιλοδοξίες σε μια γυναίκα του σήμερα;
Θα μπορούσε κανείς να δει τη Φαίη ως μια μετεξελιγμένη εκδοχή της Τζουλιέτ, μίας από τις ηρωίδες του Άρλινγκτον Παρκ. Η Τζουλιέτ για άλλα προοριζόταν και σε άλλα κατέληξε, ενώ η Φαίη έχει ξεφύγει από δεσμά της.
Κάθε επιλογή, ωστόσο, έχει το κόστος της. Η αφηγήτρια του Περιγράμματος το παραδέχεται: «Η λαχτάρα για ελευθερία, η παρόρμηση για κίνηση με τραβούσαν μπροστά, σαν νήμα δεμένο γύρω από το στήθος μου.
Αυτή την παρόρμηση τη γνώριζα καλά και είχα μάθει πια πως δεν ήταν το κάλεσμα από κάποιον πλατύτερο κόσμο, όπως νόμιζα παλιά. Ήταν μονάχα μια λαχτάρα να δραπετεύσω απ' όσα είχα»...
Ένα τρόπος δραπέτευσης από την πραγματικότητα είναι και η ενασχόληση με τη λογοτεχνία, λέει με τον τρόπο της η Κασκ, παρουσιάζοντάς την πότε ως μέσο έκφρασης και αυτοεπιβεβαίωσης, πότε ως ευκαιρία για να μεταμορφωθείς και να νιώσεις πληρότητα.
Όπως η νεόκοπη συγγραφέας που συναντά σε μια παραδοσιακή ταβέρνα η Φαίη, έτσι και η Κασκ ενδεχομένως να έχει ενοχές για τις «άνετες συνθήκες διαβίωσης» των κεντρικών προσώπων του βιβλίου της.
Σίγουρα, αυτά που πιάνει το βλέμμα της ηρωίδας της στην Αθήνα απέχουν από τη στερεότυπη εικόνα μιας χώρας υπό κατάρρευση.
Όσα, όμως, απασχολούν το μυαλό της θα μπορούσαν να εκληφθούν μεταφορικά ως το «περίγραμμα» του Δυτικού, καλλιεργημένου ανθρώπου που κινδυνεύει να πέσει στην παγίδα της ματαιοδοξίας και της ομφαλοσκόπησης.