Πιστός στη θεατρική έρευνα και στις αναζητήσεις του για τις πιθανές και ποικίλες εκδοχές αναπαράστασης του αρχαίου δράματος, ο σκηνοθέτης Έκτορας Λυγίζος που ανέλαβε για τα φετινά Επιδαύρια τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου, ετοιμάζει μια παράσταση με αρκετές κι ενδιαφέρουσες καινοτομίες, που υπηρετεί απόλυτα το ομαδικό πνεύμα, που καταργεί και ουσιαστικά ακυρώνει την ατομικότητα του κάθε ρόλου και ανάγει ενίοτε σε χορό όλα τα πρόσωπα του έργου. Ο ίδιος ο Χορός αποκτά την οντότητα ενός προσώπου, αν και ερμηνεύεται από δύο ηθοποιούς, κάτι που όμως ισχύει για όλους τους ρόλους του έργου.
Στο κέντρο της ορχήστρας, απλωμένο ένα υπερμέγεθες ομοίωμα του Προμηθέα. Αυτό είναι το σκηνικό του έργου, ενώ η ιδιαίτερη εκφορά του λόγου, με τη ρυθμική και τη μουσικότητά του, έχει αντικαταστήσει και τη χρήση της μουσικής. Ο Λυγίζος, ο οποίος, εκτός από τη σκηνοθεσία, έχει αναλάβει, μαζί με τη Στεφανία Γουλιώτη, και τον ρόλο του Προμηθέα, εξηγεί πώς βλέπει το όλο εγχείρημα: «Είμαστε μία ομάδα οκτώ αφηγητών που στεκόμαστε γύρω από το ομοίωμα και αφηγούμαστε την ιστορία – στην αρχή ομαδικά και σιγά-σιγά ο καθένας αναλαμβάνει κάποιον ρόλο, όχι ατομικά αλλά ως ζευγάρια. Έτσι, μας δίνεται η ευκαιρία να αφηγηθούμε τις εσωτερικές συγκρούσεις του κάθε προσώπου: πώς ο Προμηθέας διαχειρίζεται το αίσθημα του φόβου, της οργής, της αδικίας, τις στιγμές που διστάζει μεν, αλλά έχει εξαιρετική διαύγεια, πώς οι Ωκεανίδες φλερτάρουν με τον θαυμασμό για εκείνον, αλλά και τον φόβο τους να καθίσουν δίπλα του και να τον υποστηρίξουν μέχρι τέλους. Επίσης, μας ενδιαφέρει η πλευρά του Ωκεανού η πιο υποστηρικτική αλλά και η πιο διπλωματική, ο Ερμής ως ψυχρός εκτελεστής αλλά και ως μικρό παιδί που εκτελεί τις εντολές ενός πατέρα, και η Ιώ, που είναι παραδομένη σε έναν οίστρο πιο ντροπαλό και πιο φοβισμένο. Αυτό δεν σημαίνει ότι υπάρχουν συνεχώς αντιθέσεις. Υπάρχουν και κομμάτια που ο ένας παρασύρει τον άλλον και τον συμπληρώνει. Ανά τακτά διαστήματα επιστρέφουμε σε μια ομαδική διαπραγμάτευση και των οκτώ. Άλλοτε δοκιμάζουμε κάτι στο πρώτο πρόσωπο –πόσο αβάσταχτο είναι για μένα, ως Προμηθέα, αυτό το φορτίο– κι άλλοτε σε τρίτο πρόσωπο, για να καταλάβουμε πόσο λυγίζουν τον ήρωα τα δεινά του, ενώ σταδιακά εμπλεκόμαστε όλο πιο πολύ με το πρόσωπο και την κατάσταση».
Αλλά πώς κατέληξε στη λύση των δύο ηθοποιών, που μοιράζονται ακόμα και τον ρόλο του Προμηθέα; «Με ενδιαφέρει να αφηγηθούμε την ιστορία ομαδικά. Αισθάνομαι ότι ο Προμηθέας δεν είναι ο κλασικός αρσενικός ήρωας της τραγωδίας που τα λύνει όλα με τη δύναμη του πνεύματος ή τη ρώμη. Έλκεται από την αδυναμία, που στην τραγωδία μοιράζονται οι ηρωίδες, που με κάποιον τρόπο προσπαθούν να αποκαταστήσουν μια αδικία. Ο Προμηθέας το έχει αυτό: αδικήθηκαν οι άνθρωποι στα καινούργια πόστα της εξουσίας, καθώς δεν δόθηκε τίποτα στους θνητούς, οπότε αποπειράται να αποκαταστήσει την αδικία, ώστε να υπάρξει καλύτερη διαχείριση της εξουσίας».
Ο Προμηθέας, κλέβοντας τη φωτιά, δηλαδή τη γνώση, και δίνοντάς τη στους ανθρώπους, ανάγεται σε αιώνιο σύμβολο αντίστασης, ένα διαχρονικό σύμβολο κατά της εξουσίας. Όπως λέει χαρακτηριστικά ο Λυγίζος: «Μοιράζει την αποκλειστικότητα της γνώσης». Πώς, λοιπόν, σε μία τόσο εξανθρωπισμένη σκηνοθεσία κρατιούνται τα μεγέθη των υπερβατικών μυθικών προσώπων; Εξηγεί: «Επειδή δεν μπορείς να το σωματοποιήσεις όλο αυτό, η δύναμη της ομαδικότητας είναι μια λύση. Προσπαθείς να το αφηγηθείς και να το μεγαλώσεις: είτε μιλάνε οκτώ είτε ένας, κι αυτός ο ένας προσπαθεί να εξηγήσει στους οκτώ ή να εκφραστεί για τους οκτώ. Μου αρέσει που υπάρχουν οκτώ διαφορετικές ενέργειες σε σχέση με την πολυπρισματικότητα του έργου. Κάθε δύο σελίδες πετάγονται απόλυτες αλήθειες που μπορεί να τις πιστεύουμε 100% εκείνη τη στιγμή, αλλά λίγο μετά αναιρούνται».
Αναρωτιέμαι αν κατά τη διαδικασία των προβών τού αποκαλύφθηκαν νέα στοιχεία που δεν είχε προσέξει κατά τη μελέτη του έργου. Απαντάει: «Ναι, η μεγάλη διαδρομή του ήρωα. Κατάλαβα ότι στο τέλος αποδέχεται σε αρκετά μεγάλο βαθμό την τιμωρία του και συνειδητοποιεί ότι την επέλεξε ο ίδιος. Ησυχάζει γιατί συμφιλιώνεται με το γεγονός ότι αυτή η τιμωρία του αξίζει, ότι είναι μια τιμωρία που του ταιριάζει. Αυτό το κατάλαβα καθαρά στην Έξοδο. Όπως, επίσης, μου επιβεβαιώθηκε ότι ο Χορός των Ωκεανίδων δεν είναι ο τυπικός χορός τραγωδίας αλλά ένα πρόσωπο, ο “συμπρωταγωνιστής”, και ότι έχουνε επίσης μεγάλη διαδρομή. Μπορεί να γυρνάνε κάθε λίγο στην ασφάλεια των παλιών πεποιθήσεων, αλλά στο τέλος αποφασίζουν να μείνουν δίπλα του και να πάθουν ό,τι και εκείνος. Περνάνε από τον ρόλο του φίλου, μετά γίνονται σχεδόν μητρικές, τον ερωτεύονται κι έπειτα συγκρούονται, μέχρι να καταφέρουν να ξεπεράσουν τον αρχικό μεγάλο φόβο και να μείνουν μέχρι το τέλος. Μου φαίνονται σαν ένα πρόσωπο και τα στάσιμά τους είναι αντίστοιχα των υποστάσιμων των άλλων προσώπων».
Η Στεφανία Γουλιώτη, που μοιράζεται με εκείνον τον ρόλο του Προμηθέα, έχει να πει τα εξής: «Αρχικά, νόμιζα ότι θα είχε πολύ μεγάλη σημασία το ότι είμαστε ένα θηλυκό και ένα αρσενικό, αλλά τελικά, με τις πρόβες, συνειδητοποίησα ότι γίνεται μια μαγική ένωση, σαν να γιορτάζεται η ένωση ενός όλου. Ενώ ο Έκτορας χρησιμοποιεί τον διαχωρισμό ενός χαρακτήρα σε δύο, αυτό που φωτίζεται περισσότερο είναι η ενότητα, μέσα από την εσωτερική σύγκρουση του ίδιου του εαυτού με τον εαυτό του. Όταν βλέπεις να χωρίζεται ο ίδιος ο εαυτός από τον εαυτό του και τελικά να ξανασμίγουν, αυτό είναι η πιο μεγάλη γιορτή, το να είναι ο εαυτός πιστός στον εαυτό του». Εδώ συμπληρώνει ο Λυγίζος: «Υπάρχουν στιγμές που παίρνουμε κοινή απόφαση και έτσι είναι πιο συνειδητή απόφαση».
Πόσο δύσκολο ήταν για τη Γουλιώτη, που έχει αρκετά σημαντική διαδρομή στο αρχαίο δράμα, να συνταχθεί με έναν τέτοιο τρόπο ανεβάσματος; Απαντά: «Δεν ήταν καθόλου δύσκολο, ίσα ίσα που μεγαλώνει τη φαντασία μου. Με βοηθάει να φανταστώ και να παρασυρθώ πιο εύκολα απ’ ό,τι όταν αποδίδω απλώς έναν ρόλο όπως είναι ή προσπαθώ να τον απεικονίσω όσο γίνεται καλύτερα. Εκεί χάνεσαι στην ανάγκη της απεικόνισης».
Ο Θάνος Τοκάκης και ο Μιχάλης Κίμωνας κρατούν αντίστοιχα τους ρόλους του Ηφαίστου και του Κράτους-Βίας, ενώ ως δίπολο εμφανίζονται από κοινού ως Ωκεανός και Ερμής, οι «μεσάζοντες» που προσπαθούν να συνετίσουν τον Προμηθέα. Λένε γι’ αυτή την κοινή πορεία: «Υπάρχει μια συνέχεια και μια σύνδεση ανάμεσα στα πρόσωπα αυτά. Υπάρχει ένα δίπολο θέλησης και νόμου το οποίο παίζει και στους τέσσερις χαρακτήρες. Ουσιαστικά, είναι σαν διάλογος όταν οι δικοί μας χαρακτήρες συμφωνούν όσον αφορά τις προθέσεις αυτών που φέρουν στο έργο. Υπάρχει μια συμφωνία που προχωράει το πράγμα». Ο Τοκάκης καταλήγει: «Αυτή η διπλή ερμηνεία είναι πολύ πιο δύσκολη από το να επωμίζεσαι έναν ρόλο. Αυτό που δουλεύουμε είναι η αφήγηση ενός λόγου και προσπαθούμε να το κάνουμε μαζί. Το πρώτο που πρέπει να κάνεις είναι να φέρεις την ενέργεια τόσο απόλυτα ώστε να το αφηγηθείς κατάλληλα».
Η Γαλήνη Χατζηπασχάλη και η Δήμητρα Βλαγκοπούλου είναι οι δύο που υποδύονται την Ιώ. Σχεδόν με μία φωνή, όπως και στη σκηνή, εξηγούν τη δική τους εμπειρία: «Η Ιώ είναι ο μοναδικός άνθρωπος που εμφανίζεται και ο Προμηθέας της δείχνει ιδιαίτερη αδυναμία. Δεν αρέσει στις Ωκεανίδες γιατί είναι μια ξένη που, επειδή την ερωτεύτηκε ο Δίας, η Ήρα την κυνηγάει κι αυτή πρέπει να τρέξει στον κόσμο όλο να για βρει την ησυχία της. Είναι κι αυτή μόνη σαν τον Προμηθέα, έρχεται και μοιράζεται αυτό που της συμβαίνει. Με αυτά που της λέει την ενθαρρύνει και προετοιμάζεται και ο ίδιος ώστε να πάρει την τελική του απόφαση πιο συνειδητά μέσα από αυτήν».
Τις Ωκεανίδες, που όπως είπαμε είναι ένα πρόσωπο, υποδύονται η Άννα Μάσχα και η Τζίνα Θλιβέρη. Είναι ο Χορός που μένει μαζί με τον Προμηθέα, μέχρι που καταποντίζονται μαζί του από τους κεραυνούς του Δία. Λένε οι δυο ηθοποιοί εναλλάξ: «Η μία είναι πιο παρορμητική και η άλλη τη μαζεύει, υπάρχει ο διάλογος, όπως σε όλα τα ντουέτα. Αποτελούν ένα δίπολο, φέρουν έναν δυαδισμό που στην τραγωδία ιδίως είναι πολύ έντονος. Ο ποιητής δεν θέλει να πει ένα πράγμα και ο Έκτορας θέλει να φαίνεται αυτό το δίπολο διαθέσεων και κινήτρων». Η Άννα Μάσχα, που έχει υπηρετήσει ουκ ολίγες φορές την τραγωδία, συμπληρώνει: «Για μένα αυτός ο τρόπος είναι πολύ κοντά στην αρχή της τραγωδίας: μια ομάδα ανθρώπων από την οποία ξεπηδούν κάθε φορά οι ρόλοι-αφηγητές που πάνε μπροστά την ιστορία. Αυτή η διαδικασία είναι η ίδια η τραγωδία. Οι ρόλοι επικοινωνούν με τον Χορό και ο Χορός με τον κόσμο».
Έκτορας Λυγίζος
Προμηθέας Δεσμώτης του Αισχύλου
12 Ιουλίου, 21:00
Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου
Η παράσταση παρουσιάζεται στα Ελληνικά, με αγγλικούς υπέρτιτλους
Διάρκεια: 80 λεπτά (χωρίς διάλειμμα)