Ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα ήταν γνωστό ότι το Δέλτα του Φαλήρου διέθετε σημαντικά αρχαιολογικά κατάλοιπα. Μάλιστα η ανασκαφή του Ευστράτιου Πελεκίδη το 1915 είχε φέρει στο φως ένα εύρημα που προκάλεσε μεγάλη αίσθηση την εποχή εκείνη και είναι μάλλον ακόμη και σήμερα ελάχιστα γνωστό. Ο Πελεκίδης είχε ανακαλύψει την ομαδική ταφή 17 ανθρώπων που είχαν υποστεί βασανισμούς και είχαν ταφεί τελικώς δεμένοι, προφανώς ως κατάδικοι. Οι άνδρες είχαν καταδικαστεί σε θάνατο "δι'αποτυμπανισμού" που, όπως γνωρίζουμε από την αρχαία γραμματεία, και άλλα σχετικά ευρήματα ήταν εξαιρετικά σκληρός. Οι νεκροί του Φαλήρου είχαν προσηλωθεί με σιδερένιους συνδέσμους επάνω σε ξύλινη πλατιά σανίδα και έμειναν έτσι, σε δημόσια θέα για παραδειγματισμό, κρεμασμένοι μέχρι να πεθάνουν.
Η ιδέα ότι η δημοκρατική Αθήνα του 5ου αι. π.Χ. καταδίκαζε έτσι ακόμη και τους χειρότερους εγκληματίες της είναι δύσκολα αποδεκτή ακόμη και σήμερα.
Οι πρόσφατες ανασκαφές του 21ου αιώνα ήρθαν να επιβεβαιώσουν την εξαιρετική αρχαιολογική σημασία της περιοχής. Με αφορμή την κατασκευή του Κέντρου Πολιτισμού "Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος" πραγματοποιήθηκαν στην περιοχή του Δέλτα του Φαλήρου από τον Ιούλιο του 2011 ως το Δεκέμβριο του 2013 εκτεταμένες ανασκαφικές έρευνες από την ΚΣΤ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων υπό τη διεύθυνση της Προϊσταμένης κ. Στέλλας Χρυσουλάκη και την εποπτεία της αρχαιολόγου κ. Ειρήνης Σκιαδαρέση.
Τα ευρήματα μεταξύ άλλων περιλαμβάνουν τα κατάλοιπα ενός αρχαίου δρόμου που χρονολογείται στο τέλος του 7ου-αρχές 6ου αι. π.Χ., μια οδογέφυρα που ένωνε τις δύο όχθες ενός χειμάρρου, μια εργαστηριακή εγκατάσταση στην οποία φαίνεται ότι κατεργάζονταν πορφύρες που συνέλεγαν από το Δέλτα για να εξάγουν την πολύτιμη βαφή. Εδώ ανασκάφηκε κι ένα εκτεταμένο νεκροταφείο που λειτουργούσε διαρκώς επί σχεδόν τριακόσια χρόνια, από τον 8ο ως τον πρώιμο 5ο αι. και η ανασκαφή του έφερε στο φως 1069 ταφές, αν και είναι βέβαιο ότι θα υπήρχαν πολύ περισσότερες.
Οι ταφές στο νεκροταφείο του Φαλήρου έγιναν με διάφορους τρόπους. Περισσότερες από τις μισές ταφές είχαν γίνει σε απλούς λάκκους, ανοιγμένους στο φυσικό μαλακό αμμώδες πέτρωμα. Υπήρχαν επίσης 358 εγχυτρισμοί, δηλαδή ταφές βρεφών και νηπίων μέσα σε πήλινα αγγεία - ένας αριθμός που δίνει αμέσως μια εικόνα όχι μόνο για την υψηλή παιδική θνησιμότητα αλλά και την εύλογη ιδιαίτερη μεταχείριση που επιφύλασσε η κοινότητα για τα παιδιά της. Βρέθηκαν επίσης ταφές σε λάρνακες, κιβωτιόσχημοι τάφοι (δηλαδή τάφοι ορθογώνιοι με κτιστές πλευρές), ταφικές πυρές και ταφές ζώων. Ένας από τους νεκρούς βρέθηκε, όπως και στην παλιά ανασκαφή του 1915, βασανισμένος και θαμμένος με δεμένα χέρια.
Όπως συμβαίνει κατ'εξοχήν την εποχή αυτή, οι ταφές ήταν κυρίως κτερισμένες με πήλινα αγγεία κυρίως από τον Αθηναϊκό κεραμεικό αλλά και άλλα εισηγμένα από την Κόρινθο, την ανατολική Ελλάδα και την Εύβοια. Αλλά μόνον το 20% περίπου των ταφών είχαν τη δυνατότητα κτέρισης. Οι υπόλοιποι νεκροί τάφηκαν χωρίς σωζόμενα κτερίσματα – γιατί πάντα πρέπει να θυμόμαστε ότι τα οργανικά κατάλοιπα, π.χ. τα λουλούδια, σπανίως διατηρούνται.
Είναι ακόμη πολύ νωρίς να αποτιμηθεί ορθά το σύνολο του ευρήματος, καθώς είναι απαραίτητη μια σειρά ειδικευμένων μελετών και αναλύσεων σε όλα τα κατάλοιπα του νεκροταφείου, αλλά η εικόνα που διαμορφώνεται μέχρι στιγμής δείχνει ότι το νεκροταφείο του Δέλτα Φαλήρου αποτέλεσε την τελευταία κατοικία μιας πληθυσμιακής ομάδας που βρισκόταν μάλλον κοντά στη βάση της κοινωνικής κλίμακας του Αθηναϊκού πληθυσμού, χωρίς ιδιαίτερες προσβάσεις στα πολύτιμα αγαθά που διέθετε η αριστοκρατική τάξη. Σε αυτό το νεκροταφείο μάλιστα μπορούσαν να βρουν θέση ακόμη και οι κατάδικοι – αν και εκείνοι ήταν μάλλον πεταμένοι, παρά ευπρεπώς θαμμένοι.
Μέσα σε αυτό το εξαιρετικά σημαντικό αρχαιολογικό σύνολο, ξεχωρίζει μέσα σε όλες μια συγκεκριμένη ταφή λόγω της αρχαιολογικής σπανιότητάς της.
Πρόκειται για την ταφή ενός νεαρού ατόμου, ο νεκρός του οποίου είχε τοποθετηθεί μέσα σε μια ξύλινη θήκη, σε ένα μονόξυλο φέρετρο, λαξευμένο στον κορμό ενός μεγάλου δέντρου. Η θήκη είχε μήκος 1,61 μ., πλάτος 0,77 μ. και πάχος από 3 έως 9 εκατ. Γνωρίζουμε ότι ήδη από την 2η χιλιετία π.Χ. στην Ελλάδα - αν όχι παλαιότερα- χρησιμοποιούνταν ξύλινες κλίνες για την εναπόθεση ορισμένων νεκρών στους τάφους, όμως στην Ελλάδα, οι καιρικές συνθήκες που επικρατούν, κατά κανόνα δεν επιτρέπουν τη διατήρηση του ξύλου και είναι σπάνια τα ξύλινα ευρήματα που έχουν σωθεί από την αρχαιότητα.
Εν προκειμένω, η έντονη υγρασία, η απουσία οξυγόνου και η παρουσία αργίλου συνέβαλαν στην ευτυχή διατήρηση ενός τόσο μεγάλου ξύλινου αντικειμένου.
Όπως μας πληροφορεί το εξαιρετικό ιστολόγιο της ΚΣΤ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων "το εύρημα εγκιβωτίστηκε μαζί με το χώμα του και μεταφέρθηκε στις εργοταξιακές εγκαταστάσεις της ΚΣΤ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων στο Δέλτα Φαλήρου, όπου ακολούθησε η σταδιακή αποκάλυψη του και η τοποθέτησή του σε ξύλινο νάρθηκα Στη συνεχεία, μεταφέρθηκε στο κτήριο της Διεύθυνσης Συντήρησης Αρχαίων και Νεώτερων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού, όπου και τοποθετήθηκε σε δεξαμενή αφαλάτωσης ωσότου ολοκληρωθούν οι διαδικασίες αφαίρεσης του ιζήματος και αρχίσει η συντήρηση του."
Δίχως αμφιβολία αυτή η ταφή στο νεκροταφείο του Φαλήρου κρύβει πίσω της μια ενδιαφέρουσα ιστορία που ελπίζουμε να διαφωτιστεί με τη μελέτη του οστεολογικού υλικού και του ίδιου του ξύλινου αντικειμένου.
Ήταν άραγε το ξύλινο φέρετρο του Φαλήρου αρχικά μια μονόξυλη βάρκα που έγινε το νεκρικό κρεβάτι για τον νεαρό κωπηλάτη της;
_______________
*Πηγές πληροφοριών και φωτογραφιών
Tο ιστολόγιο της ΚΣΤ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων
H ανακοίνωση του ευρήματος του νεκροταφείου στον ιστότοπο του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος
Δείτε επίσης το εξαιρετικά ενδιαφέρον και πληροφοριακό βίντεο σχετικά με την πρόσφατη ανασκαφή στο Δέλτα: