ΕΝΑΣ ΦΙΛΟΣ ΜΟΥ ΕΦΕΡΕ από το Λονδίνο δύο πολυσέλιδους και εξαιρετικά επιμελημένους καταλόγους από τους οίκους δημοπρασιών Sotheby's και Bonhams αντίστοιχα, με έργα ισλαμικής και ινδικής τέχνης προς δημοπρασία. Το εξώφυλλο του καταλόγου των Sotheby's καλύπτεται από έναν πίνακα, λάδι σε ξύλο, του 1820. Ο μονάρχης του Ιράν, Φατχ Αλί Σαχ με την πλούσια γενειάδα που αγγίζει μέχρι την κοιλιά του και το πορφυρό καφτάνι του κάθεται σε ένα χαλί εν ώρα χαλάρωσης, κρατώντας τον ναργιλέ του. Ο ναργιλές είναι επενδυμένος με δεκάδες μαργαριτάρια όπως και τα περιβραχιόνια του μονάρχη, η ζώνη του και το ξίφος του. Ο ίδιος είναι ανέκφραστος ενώ ένας νεαρός πρίγκιπας στέκεται όρθιος σε κοντινή απόσταση με ένα γλυκό μειδίαμα. Η εκτιμούμενη αξία του έργου ανέρχεται στα τρία εκατομμύρια ευρώ. Δε γνωρίζω αν τελικώς πωλήθηκε και αν ναι, την ακριβή του τιμή.
Οι σελίδες του εσωτερικού των καταλόγων είναι γεμάτες από πολύτιμα χαλιά, κιλίμια, μεταλλικά σκεύη, μικρογραφίες, κεραμικά πλακίδια, κοσμήματα, χειρόγραφα, εκδόσεις Κορανίων και διάφορα διακοσμητικά σκεύη. Όλα τους υπέροχα και ανεκτίμητης αξίας.
Η τέχνη στο Ισλάμ αποτελεί κεφάλαιο τεράστιας αξίας για την παγκόσμια πολιτισμική κληρονομιά. Αποτυπώνει την ιστορική διαδρομή και τις αισθητικές αναζητήσεις των μουσουλμανικών λαών, δηλώνοντας τις όποιες συγκλίσεις και αποκλίσεις με την τέχνη αλλόδοξων.
Οι μεγάλοι οίκοι δημοπρασιών λοιπόν, εκτιμούν τα θαυμαστά έργα της ισλαμικής τέχνης που με ασίγαστο μεράκι δημιούργησαν επώνυμοι και ανώνυμοι καλλιτέχνες απ' άκρη σε άκρη του ισλαμικού κόσμου. Έχω την αίσθηση πως σε επίπεδο κοινής γνώμης δεν ισχύει κάτι παρόμοιο. Η καλλιτεχνική παραγωγή στο Ισλάμ έχει υποτιμηθεί ίσως επειδή το Ισλάμ προκαλεί μια αποστροφή στον κόσμο, επομένως δεν αξίζει αναφοράς και μελέτης.
Θα απομονώσω μεταξύ τους τα διάφορα ετερόκλητα στοιχεία που εμφανίστηκαν και συνεχίζουν να υπάρχουν στον ισλαμικό κόσμο για να υπενθυμίσω πως η φιλήσυχη ενασχόληση της ύφανσης ενός χαλιού σε αργαλειό είναι εκ διαμέτρου αντίθετη με τη φανατική πτέρυγα του Ισλάμ, τόσο του σουνιτικού όσο και του σιιτικού. Είναι δύο διαφορετικοί κόσμοι που είναι άδικο να συγχέονται. Επομένως, οφείλουμε να παραδεχθούμε πως δεν υφίσταται καμία ομογενοποιημένη εικόνα στον ισλαμικό κόσμο, όπως και στη Δύση άλλωστε και να προσεγγίσουμε την κάθε διαφορετική πλευρά ξεχωριστά. Ούτως ή άλλως, οι εξτρεμιστές του Ισλάμ είναι ενάντιοι σε κάθε πνευματική και καλλιτεχνική ενασχόληση, όπως συμβαίνει με τους φανατικούς σε ολόκληρο τον κόσμο. Ας θυμηθούμε την καταστροφή των Βούδων από τους Ταλιμπάν το 2001 στη Μπαμιγιάν του Αφγανιστάν, τον βανδαλισμό συλλογών με αρχαία αιγυπτιακά έργα σε μουσεία του Καΐρου από φανατικούς μουσουλμάνους στις εξεγέρσεις του καλοκαιριού του 2013 και τις πρόσφατες καταστροφές ασσυριακών έργων και τεκκέδων σούφι από τους αντάρτες της ISIS.
Η ισλαμική τέχνη εντοπίζεται σε όλες τις ζώνες εξάπλωσης και κυριαρχίας του Ισλάμ, από την Ιβηρική Χερσόνησο, τη Βόρειο Αφρική, τα Βαλκάνια, Μέση Ανατολή, Κεντρική Ασία, Ινδία, Μαλαισία και Ινδονησία. Τόσο τα έργα θρησκευτικής αξίας όσο και κοσμικής χρήσεως τα εντάσσουμε στην ισλαμική τέχνη διότι όπως η ίδια η ισλαμική τέχνη αντικατοπτρίζει, το Ισλάμ είναι μια αισθητά διαφορετική θρησκεία από τις υπόλοιπες μονοθεϊστικές. Παραμένει ισλαμική ακόμη και στην περίπτωση που πολλοί εκτελεστές της υπήρξαν αλλόδοξοι, όπως οι βυζαντινοί καλλιτέχνες ψηφιδωτού που συμμετείχαν στον στολισμό του Τεμένους του Ομάρ στα Ιεροσόλυμα ή οι αρμένιοι κεραμοποιοί της Κιουτάχειας.
Το Ισλάμ δεν είναι απλώς θρησκευτικό δόγμα αλλά μια αδιαίρετη αρχή θρησκευτικής πίστης (ντιν), πολιτικής εξουσίας (ντάουλα) και πολιτείας (νταουνίγια). Διαχέεται παντού και υπερκαλύπτει τα πάντα, όπως στην άσκηση εξουσίας, απονομή δικαιοσύνης, οικονομικές συναλλαγές (Islamic Finance) και στην καλλιτεχνική παραγωγή. Αντιλαμβάνεστε λοιπόν, τον βαθμό δυσκολίας για να προκύψει ένα κοσμικό κράτος σε μια μουσουλμανική κοινωνία (βλέπε Κεμαλική Τουρκία).
Σε διάστημα ενός αιώνα από τον θάνατο του Προφήτη Μωάμεθ, οι μουσουλμάνοι εξάπλωσαν και παγίωσαν την ισχύ τους, από τις ακτές του Ατλαντικού Ωκεανού μέχρι τις ακτές του Ινδικού. Ο δυναμισμός της διάδοσής τους ανέτρεψε τα δεδομένα στις περιοχές κτήσεων τους αλλά συγχρόνως η γνωριμία με τους διαφορετικούς τοπικούς πληθυσμούς επηρέασε αποφασιστικά και τους ίδιους τους μουσουλμάνους. Επέτρεψαν προσμίξεις σε πνευματικό και καλλιτεχνικό επίπεδο αλλά επιδόθηκαν και σε έναν σκληρό ανταγωνισμό με τις όμορες δυνάμεις (Βυζάντιο) που απογείωσαν τις επιστημονικές και φιλοσοφικές τους επιδόσεις (Πνευματική ελίτ της δυναστείας των Αββασιδών – Οίκος της Σοφίας).
Ο διανοητικός αναβρασμός έθεσε ερωτήματα στους μουσουλμάνους και κείνοι με τη σειρά τους ανέτρεξαν στις επιστήμες και τη φιλοσοφία για να βρουν απαντήσεις έχοντας μόνιμο συνοδοιπόρο τη θεολογία. Από την αναζήτηση αυτήν προέκυψαν και οι βασικές, κατευθυντήριες οδηγίες για την καλλιτεχνική παραγωγή που ρηξικέλευθα άλλαξαν το τοπίο των τεχνών στην Εγγύς Ανατολή και τον ευρύτερο ισλαμικό κόσμο.
Πολύ πριν ο εικαστικός Takis συνδυάσει την επιστήμη με τη γλυπτική, οι μουσουλμάνοι κατάφεραν να πλάσουν καλλιτεχνικά έργα βασιζόμενοι στην επιστήμη των μαθηματικών και συγκεκριμένα στη γεωμετρία.
Για τους μουσουλμάνους, η θρησκευτική πίστη παρεισφρέει ακόμη και στην τέχνη. Το σημείο, η απλούστερη γεωμετρική οντότητα που δεν έχει διαστάσεις, είναι ο Θεός. Η κίνηση του σημείου που ορίζει έναν μετρήσιμο χώρο αποτελεί έκφραση και εικόνα της θεϊκής δημιουργίας. Κάθε τι είναι έργο του Θεού και εφόσον είναι θεϊκό, δεν μπορεί παρά να είναι τέλειο. Τόσο ακριβές και τέλειο, όσο η σύνθεση των γεωμετρικών σχημάτων που συμβολίζουν συγχρόνως και την ενότητα του κόσμου. Άθελα του ή όχι, ο καλλιτέχνης είναι συγχρόνως και μαθηματικός αφού χρησιμοποιεί ως εργαλεία τους γεωμετρικούς νόμους για να αποκαλύψει τα θαυμαστά έργα του Δημιουργού. Ο καλλιτέχνης δεν αναπαράγει το ορατό αλλά καθιστά κάτι ορατό, αποκαλύπτοντας την τελειότητά του. Για αυτόν τον λόγο, τα γεωμετρικά μοτίβα στην ισλαμική τέχνη δεν έχουν διακοσμητικό χαρακτήρα αλλά βαθιά σημασιολογικό.
Η απόλυτη συμμετρία των έργων, νοητά τα διχοτομεί ώστε οι πλευρές να καθρεφτίζονται η μια στην άλλη. Πρόκειται για μια εφαρμογή που εντοπίζεται στην τέχνη του βιβλίου όπως στην καλλιγραφία, στους τάπητες, στα μπατίκ, στα βιτρώ, τη μεταλλοτεχνία, την κεραμοποιία, την αρχιτεκτονική κτιρίων και κήπων.
Κι όμως υπάρχει μια ενδογενής ρήξη στην ισλαμική αισθητική παραγωγή. Από τα πρώιμα κιόλας χρόνια του Ισλάμ και παρά την καθολική απαγόρευση της ανθρώπινης απεικόνισης, οι χώροι ιδιωτικής φύσεως όπως ανάκτορα και λουτρά διακοσμούνται με ανθρώπινες φιγούρες και μορφές ζώων και φυτών. Στο παλάτι του Χιρμπάτ Αλ Μαφζάρ (725 – 750 μ.Χ.) στην Παλαιστίνη υπάρχουν εξαίσια ψηφιδωτά που απεικονίζουν δέντρα, ελάφια και λιοντάρια, στα λουτρά Κουσαΐρ Αμρά (711 μ.Χ.) στην Ιορδανία οι τοίχοι φέρουν παραστάσεις κυνηγιού και μορφές καλλονών γυναικών και στα ανάκτορα Τσεχέλ Σοτούν των Σαφαβιδών (1646) στο Ισφαχάν παρατηρούμε τοιχογραφίες από στιγμιότυπα χοροεσπερίδων, πολεμικών μαχών, ατομικές φιγούρες γυναικών και ζευγάρια να ερωτοτροπούν. Εξίσου σχετικά είναι τα στεγανά και στην περίπτωση των σκευών κοσμικής χρήσεως όπως οι πτηνόμορφες υδρίες και η εγχάραξη ανθρώπινων μορφών σε μεταλλικούς δίσκους σερβιρίσματος. Στο ίδιο πνεύμα, οι καλλιτέχνες λαμβάνουν παραγγελίες από πλούσιους άντρες και μονάρχες για να ζωγραφίσουν σελίδες απομνημονευμάτων ή ιατρικών εγχειριδίων. Εν ολίγοις, σε έργα κοινής, δημόσιας θέας ακολουθούνται κατά γράμμα οι αισθητικές επιταγές του Ισλάμ ενώ σε εκείνα ιδιωτικού χαρακτήρα τα όρια ρευστοποιούνται και οι δημιουργοί διευρύνουν τη θεματολογία και το καλλιτεχνικό τους ύφος.
Η τέχνη στο Ισλάμ αποτελεί κεφάλαιο τεράστιας αξίας για την παγκόσμια πολιτισμική κληρονομιά. Αποτυπώνει την ιστορική διαδρομή και τις αισθητικές αναζητήσεις των μουσουλμανικών λαών, δηλώνοντας τις όποιες συγκλίσεις και αποκλίσεις με την τέχνη αλλόδοξων. Παρά την αδιαφορία, σνομπισμό ή εχθρότητα, η τέχνη συνοδευόμενη από οποιοδήποτε επιθετικό προσδιορισμό παραμένει οικουμενική, εξού και εν δυνάμει οικεία.