«Οι άνθρωποι έχουν το φυσικό χάρισμα να κρίνουν την αλήθεια και συνήθως την αποκαλύπτουν.Και γι' αυτό, όσοι μπορούν εύστοχα να την αντιληφθούν, είναι επίσης ικανοί ν' αντιληφθούν και τις πιθανότητες που υπάρχουν»
―Αριστοτέλης
Η έννοια της αλήθειας στη δημοσιογραφία και την επικοινωνία είναι ένα διαχρονικό φιλοσοφικό ζήτημα και το ερώτημα «τί είναι αλήθεια» υπήρχε πάντοτε, από καταβολής κόσμου.
Θα ξεκινήσω με έναν παράδοξο τρόπο και θα διαβάσω ένα κείμενο. Τη Μεγάλη Πέμπτη, σε ένα από τα 12 Ευαγγέλια περιγράφεται η συνάντηση του Ιησού με τον Πόντιο Πιλάτο. Μπαίνει στο Πραιτώριο ο Πιλάτος, καλεί τον Ιησού και του λέει: «Εσύ είσαι ο Βασιλιάς των Ιουδαίων;». Κι ο Ιησούς του απαντάει: «Αυτό το ξέρεις μόνος σου ή άλλοι στο είπαν;». Ο Ιησούς δεν απάντησε κι οι ερμηνευτές λένε ότι δεν πρόλαβε, γιατί ο Πιλάτος έσπευσε να τον παραδώσει στους Ιουδαίους κι έτσι το ερώτημα έμεινε αναπάντητο.
Το ερώτημα, σύμφωνα με τη Χριστιανική Ευαγγελική προσέγγιση είναι ένα λανθασμένο ερώτημα. Δεν θα έπρεπε να ερωτηθεί «τί εστίν αλήθεια», αλλά «τίς εστί η αλήθεια», με δεδομένο το γεγονός ότι ο Ιησούς είχε απαντήσει πολλές φορές ότι Αυτός είναι η αλήθεια. Υπάρχει μια αφήγηση - εντύπωση του Πιλάτου, δηλαδή της εξουσίας, για το τι είναι ο Ιησούς· άρα κάτι έχει μέσα από πολλά χείλη αφηγηθεί.
Υπάρχει δηλαδή στην πραγματικότητα μια «δημοσιογραφία» για την ύπαρξη και τη δράση του, ενώ Εκείνος έχει άλλη αφήγηση για τον εαυτό του κι ομιλεί με διαφορετικό τρόπο λέγοντας άλλα πράγματα από αυτά τα οποία θεωρεί ότι θα έπρεπε να πει, διότι ίσταται ενώπιον της εξουσίας. Επομένως, αυτό που αναζητάμε ως αλήθεια ή ορίζεται ως αλήθεια εκτυλίσσεται εντέλει ενώπιον μιας εξουσίας ή μιας ατμόσφαιρας εξουσίας κι όχι ενώπιον ενός προσώπου ή κάποιων προσώπων εξουσίας.
Υπάρχει το ερώτημα: «Υπάρχει αντικειμενική αλήθεια;». Η πρώτη απάντηση είναι ότι υπάρχει. Εάν, για παράδειγμα, στην οδό Πανεπιστημίου συμβεί ένα ατύχημα, το γεγονός αυτό καθαυτό έχει αντικειμενικά δεδομένα που το συνθέτουν. Θα μπορούσε κάποιος να το περιγράψει κι επιπλέον αν υπήρχε μια κάμερα θα μπορούσε να αποτυπώσει τα αντικειμενικά γεγονότα / στοιχεία που το συγκροτούν.
Όταν μπούμε στην αφήγηση, στην περιγραφή δηλαδή του γεγονότος είτε αυτό είναι προφορικός λόγος είτε είναι γραπτός λόγος αρχίζει η διαφορετικότητα στην απόδοση του συμβάντος.
Οι εγκληματολόγοι κι οι ερευνητές λένε στην αστυνομία ότι αν υπάρχουν πέντε μάρτυρες σε ένα έγκλημα ή σε ένα γεγονός και κληθούν να καταθέσουν αυτοί που το είδαν με τα μάτια τους, η περιγραφή θα είναι διαφορετική. Υπάρχει ένα αντικειμενικό γεγονός που συγκροτείται από τα αντικειμενικά δεδομένα που το αποτελούν, αλλά επειδή ποτέ αυτό δεν υπάρχει από μόνο του - υπάρχουν μάτια που το βλέπουν, χείλη που το περιγράφουν και ένα στιλό ή μια εικόνα που το αποτυπώνει - αρχίζει αμέσως η απώλεια των αντικειμενικών στοιχείων.
Δεν υπάρχει επομένως μια αλήθεια, αλλά πολλές αλήθειες που διαμορφώνονται από αυτόν που ομιλεί, ο οποίος έχοντας τον λόγο σε μικρό ή μεγάλο ορίζοντα, ορίζει την αλήθεια του όπως αυτός τη βλέπει και την εκθέτει πάντοτε ενώπιον μιας εξουσίας είτε είναι οι αναγνώστες του σε μια εφημερίδα είτε οι τηλεθεατές σε μια τηλεόραση κι οι αναγνώστες ενός βιβλίου.
Πάντοτε η αφήγηση της αλήθειας γίνεται μέσα σε ένα περιβάλλον και σε συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες που κι αυτές, παρόλο που βρίσκονται σε μεταβολή, ορίζουν εν μέρει κι όχι καθολικά τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι προσλαμβάνουν τα γεγονότα και βιώνουν την εμπειρία τους.
Η δύναμη των ΜΜΕ έγκειται ακριβώς σε αυτό. Μπορεί να εισέλθει στη διάπλαση της αλήθειας καθώς την αποτυπώνει, τη γράφει και την αφηγείται και μέσα από τη λειτουργία και τη διαδικασία αυτή μπορεί να αναιρέσει την ατομική εμπειρία.
Η γνώση είναι πρωτίστως μια ατομική εμπειρία και τα επόμενα βήματα είναι συνθετικά της ατομικής εμπειρίας, αλλά στο ενδιάμεσο λειτουργούν διάφοροι διαμεσολαβητές οι οποίοι αναπλάθουν τα πράγματα και τα αφηγούνται με τον δικό τους τρόπο.
Για παράδειγμα, είμαστε στην Πλατεία Ομονοίας δύο άτομα και πρέπει να περιγράψουμε ένα γεγονός. Το γεγονός θα το περιγράψουμε με διαφορετικό τρόπο. Επειδή όμως η δημοσιογραφία δεν εξαντλείται στην περιγραφή, αλλά στην ερμηνεία η οποία υπεισέρχεται ακόμη κι αν ο συντάκτης λέει ότι περιγράφει απλώς το γεγονός· υπάρχει πάντα μια ερμηνευτική ματιά μέσα στην περιγραφή.
Αν πηγαίναμε πιο πέρα, να βγάλουμε συμπεράσματα για το πώς ένα γεγονός μπορεί να επηρεάζει για παράδειγμα τα πολιτικά γεγονότα της χώρας πάλι η περιγραφή μας, η ερμηνευτική μας προσέγγιση κι η τελική αποτύπωση θα ήταν κι αυτή διαφορετική.
Το αντικειμενικό γεγονός γίνεται κοινωνικό γεγονός από τη στιγμή που μπαίνει στα ΜΜΕ και τα ΜΜΕ το αναπαράγουν και το οργανώνουν. Ένα Μέσο Επικοινωνίας δεν μεταφέρει ειδήσεις, αλλά οργανώνει τις ειδήσεις και τον τρόπο που τις προσλαμβάνουν οι άνθρωποι.
Μέσα λοιπόν στο αντικειμενικό γεγονός υπάρχει η καταλυτική υποκειμενική ματιά του υποκειμένου. Αυτός που εκφράζεται, αυτός που γράφει, αυτός που ομιλεί, αυτός που κάνει μοντάζ, αυτός που παρουσιάζει τις ειδήσεις. Αυτός που με κάθε τρόπο μεταφέρει κάτι ποτέ δεν μπορεί να το μεταφέρει αντικειμενικά κι αυτό γιατί εισέρχεται σε αυτό η ερμηνευτική ματιά του κι ως εκ τούτου είναι μάταιη σήμερα κάθε αναζήτηση αντικειμενικότητας στη δημοσιογραφία / επικοινωνία. Έχουμε κυριαρχία της υποκειμενικότητας, όπως λειτουργούν τα πράγματα.
Στις αρχές του 1988, κατέπεσε ένα τζάμπο. Υπάρχει το αντικειμενικό γεγονός στην πτώση ενός τζάμπο που σκοτώθηκαν γύρω στους 300 ανθρώπους. Αρχίζουν να αναζητούνται τα αίτια της πτώσης κι αμέσως αρχίζουν οι ερμηνείες. Μετά από λίγο καιρό η τότε Σοβιετική Ένωση παραδέχτηκε ότι κατέρριψε το αεροπλάνο λόγω υποψίας κατασκοπίας. Όλα αυτά είναι ερωτήματα όμως που δεν θα απαντηθούν ποτέ. Άρα το αντικειμενικό γεγονός της πτώσης υπεισέρχεται μέσα στη δοκιμασία της ερμηνείας και της πολιτικής αντιπαράθεσης και μάλιστα της παγκόσμιας πολιτικής αντιπαράθεσης.
Επομένως, ένα δραματικό γεγονός δεν μπορεί ποτέ να βρει αντικειμενική αποτύπωση στα ΜΜΕ. Υπάρχει η υποκειμενική αποτύπωση κι η αφήγηση είναι κατεξοχήν υποκειμενική για τους παραπάνω λόγους.
Ένα μέσο επικοινωνίας είναι μια μηχανή ερμηνείας τελικά κι όχι μια μηχανή μετάδοσης ειδήσεων. Ένα μέσο μεταφέρει ειδήσεις, αλλά στην πραγματικότητα είναι ένας μηχανισμός διερμήνευσης αυτών που συμβαίνουν.
Το αντικειμενικό γεγονός γίνεται κοινωνικό γεγονός από τη στιγμή που μπαίνει στα ΜΜΕ και τα ΜΜΕ το αναπαράγουν και το οργανώνουν. Ένα Μέσο Επικοινωνίας δεν μεταφέρει ειδήσεις, αλλά οργανώνει τις ειδήσεις και τον τρόπο που τις προσλαμβάνουν οι άνθρωποι.
Η θέση μου είναι ότι όσο πιο δημοκρατική είναι η εξουσία τόσο πιο κοντά μπορεί να λειτουργήσει ένα μέσο στην αντικειμενικότητα και την αλήθεια. Όσο πιο αυταρχική είναι μια κοινωνία τόσο καθίσταται αδύνατη η εγγύτητα στη διερμήνευση και την περιγραφή της αλήθειας.
Για παράδειγμα, στη Σοβιετική Ένωση και στα άλλα καθεστώτα αυτού του τύπου, η διατύπωση γνώμης είναι ποινικό αδίκημα. Αυτό ορίζει τον τρόπο της έκφρασης του απλού καθημερινού ανθρώπου, τον τρόπο αφήγησης των βιωμάτων του και τον περιορισμό εντέλει της ίδιας της αφήγησης στο δημόσιο μέσο υπό ένα ασφυκτικό πλαίσιο εξουσίας. Άρα η δημοσιογραφία γίνεται ενώπιον μιας εξουσίας, όπως ακριβώς ο Ιησούς κάνει ένα διάλογο, μια δημοσιογραφική αφήγηση, ενώπιον της εξουσίας.
Ανακεφαλαιώνοντας, δεν μπορεί να υπάρχει αντικειμενική αλήθεια στο δημόσιο χώρο γενικά, επειδή ο δημόσιος χώρος συγκροτείται μέσα από σύγκρουση κι αυτή η σύγκρουση αποτυπώνεται στα ΜΜΕ κι ορίζει την αφήγηση.
Επιπλέον, υπάρχει μια συγκέντρωση των ΜΜΕ, αλλά αυτό δεν είναι ένα σημερινό φαινόμενο. Η συγκέντρωση των ΜΜΕ έχει σχέση με το πώς λειτουργεί η εξουσία. Αυτή η συγκέντρωση είναι μια τάση εξουσίας να συγκεντρώνονται τα μέσα επιρροής. Αυτή η συγκέντρωση υπάρχει στην εποχή μας.
Υπάρχει όμως μια σημαντική διαφορά. Αυτή η συγκέντρωση δεν είναι στα χέρια του ενός και δεν καθορίζεται από το πολιτικό σύστημα. Γιατί ακόμη και το τελειότερο σύστημα πολιτικού ελέγχου, αν ποτέ θα μπορούσε να υπάρξει, θα ήταν πάντοτε ατελές και μέσα στην ατέλεια του θα υπήρχε η δυνατότητα μιας διαφορετικής αφήγησης του αιώνιου αγώνα για διαφύλαξη μιας αλήθειας.
Η συγκέντρωση των ΜΜΕ είναι ένα σημαντικό γεγονός, γιατί παρά τη συγκέντρωση υπάρχει αντιπαλότητα, υπάρχει μια ελευθερία έκφρασης και ελευθερία λόγου, ελευθερία πολιτικής δράσης που περιορίζει τα μέσα επικοινωνίας, γιατί στην τελική κι αυτά δεν παράγουν πρωτογενή πολιτική αλλά αναπαράγουν τις πολιτικές πρωτοβουλίες των πολιτικών πρωταγωνιστών.
________
* Ο Λευτέρης Κουσούλης είναι πολιτικός επιστήμονας & νόμιμος εκπρόσωπος της εταιρείας «Λέγειν και πράττειν».
** Το ανωτέρω κείμενο είναι παρέμβαση στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Επικοινωνία και Δημοσιογραφία» του Ανοιχτού Πανεπιστημίου Κύπρου (ΑΠΚΥ), που διοργανώθηκε το 2012 στο ξενοδοχείο Τιτάνια.