ΕΙΝΑΙ ΓΕΓΟΝΟΣ ΟΤΙ οι κοινωνικές ιδιορρυθμίες της Ελλάδας συνέβαλαν σημαντικά στην αντιμετώπιση του πρώτου κύματος της πανδημίας του κορωνοϊού. Αν για κάποιους η ελληνική κοινωνία φάνταζε «καθυστερημένη» σε πολλά πεδία πριν από το ξέσπασμα της παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης, αποδείχτηκε πολύ πιο ανθεκτική από πολλές προηγμένες χώρες του κόσμου. Αυτά που με κοινωνιολογικούς ή οικονομολογικούς όρους συχνά φαντάζουν εμπόδια ανάπτυξης και παρακολουθήματος των διεθνών εξελίξεων φανέρωσαν μια κρυφή επιβιωτική δύναμη.
Πρώτα απ' όλα, η ελληνική οικογένεια, αυτή η σταθερά καθοριστική δομή της ελληνικής κοινωνίας, υπεύθυνη για πολλές από τις δειλές ή στρεβλές ενηλικιώσεις των μελών της, λειτούργησε σωστικά. Το γεγονός ότι τα νεότερα και γηραιότερα μέλη της ελληνικής οικογένειας βρίσκονται σε συχνές επαφές και συναντήσεις, αποτέλεσε κρίσιμο παράγοντα στη γρήγορη απόφαση για lockdown των σχολείων και των πανεπιστημίων.
Το κλείσιμο του εκπαιδευτικού συστήματος αποτέλεσε το βασικό καμπανάκι κινδύνου που έκανε όλη την ελληνική κοινωνία να κατανοήσει ότι εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με ένα αστείο πρόβλημα αλλά με μια εμπόλεμη συνθήκη σχεδόν. Όμως αυτό αποφασίστηκε από τους επιστήμονες και την κυβέρνηση τάχιστα, εξαιτίας του μεγάλου κινδύνου που διέτρεχαν οι ηλικιωμένοι ως ευάλωτη ομάδα, εάν οι νεότεροι τούς μετέφεραν τον ιό.
Εάν επαναπαυτούμε στις πρόσφατες δάφνες μας, εάν αφήσουμε τον ιό των θεωριών συνωμοσίας να διαδοθεί κι άλλο, τότε πολύ εύκολα το success story των προηγούμενων μηνών μπορεί να μετεξελιχτεί σε disaster story.
Η ύπαρξη της μικρής ιδιοκτησίας ακινήτων επίσης βοήθησε σημαντικά την τρίτη ηλικία. Το γεγονός ότι στην Ελλάδα ένα πολύ μικρό ποσοστό ηλικιωμένων ζει σε γηροκομεία απέτρεψε τους μαζικούς θανάτους που σημειώθηκαν σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπου οι ηλικιωμένοι, απομονωμένοι σε μεγάλο βαθμό από τα παιδιά τους, περνάνε τα τελευταία χρόνια της ζωής τους σε τέτοιες δομές. Δομές που αποδείχτηκαν ανεπαρκείς όσον αφορά την αποτροπή της θανατηφόρας επέλασης του κορωνοϊού.
Άλλωστε, ο πλούσιος εξοπλισμός του μέσου ελληνικού σπιτιού με εργαλεία τεχνολογίας τόσο για ψυχαγωγικούς όσο και για ενημερωτικούς λόγους ήταν έτοιμος από καιρό να αντιμετωπίσει ένα έκτακτο καθεστώς περιορισμού, όπως αυτό που προέκυψε την περασμένη άνοιξη. Η ελληνική οικογένεια, χάρη στην εξατομικευτική τεχνολογία, μπορεί να είναι μαζί και χώρια, δίχως ο ένας να καταστρατηγεί αναγκαστικά τις επιθυμίες του άλλου κάτω από την ίδια στέγη.
Μία ακόμα ιδιαιτερότητα που δείχνει να λειτούργησε μέχρι τώρα αποτελεσματικά στην αντιμετώπιση της πανδημίας είναι ότι ο δημόσιος χώρος στην Ελλάδα, λόγω των κλιματικών συνθηκών, είναι κατά κύριο λόγο εξωτερικός. Οι κλειστοί χώροι συνάντησης που αποτελούν την ιδανική εστία μετάδοσης του ιού δεν επιλέγονται τους περισσότερους μήνες του χρόνου. Την περίοδο της καραντίνας η επιλογή «6» για τους περισσότερους δεν σήμαινε τόσο ευκαιρία για αθλητισμό αλλά για μια βόλτα, για μια προσεχτική διασταύρωση με γνωστούς και αγνώστους σε ανοιχτούς χώρους (πλατείες, παραλίες, πάρκα κ.λπ.).
Το άνοιγμα των καταστημάτων εστίασης επιβεβαίωσε ότι η δυνατότητα για «τραπεζάκια έξω» είναι το βασικό συνώνυμο του ελληνικού δημόσιου χώρου υπό ρύθμιση, που περιόρισε σε έναν βαθμό την άναρχη συνάθροιση σε πεζόδρομους και πλατείες.
Αν οι ιδιαιτερότητές μας, από την οικογενειοκρατική λειτουργία των πραγμάτων μέχρι τα «τραπεζάκια έξω», λειτούργησαν ευεργετικά μέχρι τώρα, υπάρχει και μια σειρά από παράγωγες ή παράλληλες ιδιομορφίες που μπορούν να λειτουργήσουν καταστρεπτικά. Η πρώτη και κυριότερη είναι η διευρυμένη πια πεποίθηση ότι την Ελλάδα δεν την άγγιξε ο κορωνοϊός όχι λόγω των επιστημονικών και πολιτικών μέτρων προστασίας που λήφθηκαν έγκαιρα αλλά επειδή υπάρχει μια ειδική ασπίδα που μας προστατεύει, είτε αυτή λέγεται ήλιος, είτε λέγεται θρησκεία, είτε λέγεται μαγκιά.
Αποτέλεσμα αυτής της γενικευμένης νοοτροπίας, που ενισχύθηκε από το γεγονός του χαμηλού αριθμού θανάτων, ήταν να τηρούνται όλο και λιγότερο τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης στους κλειστούς δημόσιους χώρους. Η προαιρετική χρήση της μάσκας σε καταστήματα μεταφράστηκε σε αποτροπή χρήσης της. Κάτι τέτοιο δεν συνέβη όπου υπήρξε υποχρεωτική χρήσης (π.χ. μέσα μαζικής μεταφοράς), αλλά με την πάροδο του χρόνου και την επιπεδοποίηση της καμπύλης R0 η χρήση της μάσκας υποχώρησε ακόμη και στους εργαζόμενους.
Ακόμη και κυβερνητικοί παράγοντες άρχισαν να κάνουν επικοινωνιακές φιέστες με αλόγιστη συνάθροιση πλήθους. Η λογική της άτρωτης ελληνικής επικράτειας άρχισε να εμπεδώνεται μέχρι που η εισαγωγή «τουριστικών» κρουσμάτων άρχισε να αντιστρέφει δειλά τη σιγουριά ότι είμαστε εκτός του προβλήματος.
Η άλλη μεγάλη ελληνική ιδιομορφία που φαντάζει ο τέλειος σύμμαχος του δεύτερου πανδημικού κύματος είναι οι πρακτικές διασκέδασης. Πρώτα η μαζική συνάθροιση στα «ορθάδικα» μπαρ, μετέπειτα η λογική του παραδοσιακού πανηγυριού, πρακτικές που εξ ορισμού καταργούν τους κανόνες αποστασιοποίησης μέσα από τη χορευτική «κατάνυξη» των παρευρισκομένων. Η λογική του ξέφρενου γλεντιού που έχει κυριαρχήσει τις τελευταίες δεκαετίες, που συνεπάγεται το λίκνισμα σώμα με σώμα, δεν φαίνεται να υποχωρεί μπροστά στον υπαρκτό κίνδυνο μαζικής μετάδοσης του ιού. Σαν να μην υπάρχει διασκέδαση χωρίς αυτήν τη συνήθεια ή σαν αυτή η συνήθεια να μην μπορεί να περιμένει για έναν χρόνο, δίνοντας τη θέση της σε πιο ήπιες και «ξενέρωτες» συνευρέσεις.
Τα μηνύματα που έρχονται απ' όλους του υπεύθυνους φορείς και τους αριθμούς λένε ότι με τον κορωνοϊό δεν έχει τελειώσει κανείς. Ακόμη και αυτές οι χώρες που πήγαν καλά στη πρώτη φάση. Τα Βαλκάνια δεν είναι κάποιος ξεχασμένος κοινωνικός παράδεισος μακριά από τις ορέξεις της πανδημίας. Οι ιδιαιτερότητές μας μπορούν να εξελιχθούν σε πλεονεκτήματα μόνο εφόσον λειτουργήσουμε συλλογικά και ατομικά, με υπεύθυνο τρόπο. Το άνοιγμα της αγοράς και η άμβλυνση των συνεπειών της οικονομικής κρίσης εξαρτώνται από το κατά πόσο θα κατανοήσουμε τον κίνδυνο και θα τηρήσουμε τα ελάχιστα περιοριστικά μέτρα που απαιτούνται.
Εάν επαναπαυτούμε στις πρόσφατες δάφνες μας, εάν αφήσουμε τον ιό των θεωριών συνωμοσίας να διαδοθεί κι άλλο, τότε πολύ εύκολα το success story των προηγούμενων μηνών μπορεί να μετεξελιχτεί σε disaster story. H γρήγορη ταλάντευσή μας, άλλωστε, ανάμεσα στα δύο άκρα ίσως να είναι και η βασική μας εθνική ιδιομορφία.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
