Συνέντευξη / Μαρίνα Φαρμακίδη: Με τη νέα διάταξη αποδυναμώνεται η κατάθεση των θυμάτων στο ακροατήριο

Γιατί εκφράζονται σοβαρότατες αντιρρήσεις για τις τροποποιήσεις στον Νέο Ποινικό Κώδικα που αφορούν θύματα βιασμού και θύματα σεξουαλικής παρενόχλησης στον εργασιακό χώρο; Γιατί εδώ και μέρες -μετά και την ψήφισή των αλλαγών- ακούγεται όλο και πιο έντονα, ότι με τις τροποποιήσεις ο κατηγορούμενος χρίζεται κυρίαρχος της διαδικασίας και πολύ πιθανά το παιχνίδι της όποιας υπόθεσης βιασμού ή παρενόχλησης θα παίζεται στις εντυπώσεις, εκεί που το θύμα δηλαδή, λόγω και του σοκ στο οποίο βρίσκεται θα βγαίνει πάντα χαμένο; Ποια είναι η διαδικασία στην οποία θα καλείται να υποβληθεί ακριβώς αυτό το εκάστοτε θύμα;

Για όλα τα παραπάνω και αρκετές ακόμη ερωτήσεις που προκύπτουν από τις τροποποιήσεις μιλήσαμε με τη Μαρίνα Φαρμακίδη, δικηγόρο της Νομικής Υπηρεσίας του Κέντρου Διοτίμα, για τα Έμφυλα Δικαιώματα και την Ισότητα, επιχειρώντας να εξηγηθούν τα νομικά “παραθυράκια” που επαναθυματοποιούν όποιαν/-ον έχει ήδη δεχθεί το συντριπτικό χτύπημα μίας επίθεσης.

Επιπλέον, εξηγούνται διεξοδικά οι τροποποιήσεις που αφορούν στις έρευνες περί αντιληπτικής ικανότητας, ψυχικής κατάστασης και κοινωνικού υποβάθρου -του θύματος- που εκ προοιμίου μοιάζουν να δημιουργούν κλίμα, αν όχι υπέρ του θύτη, σίγουρα εναντίον του θύματος.

Ας μιλήσουμε με παραδείγματα: μια γυναίκα πέφτει θύμα βιασμού / σεξουαλικής παρενόχλησης στον εργασιακό χώρο. Ποια είναι η –βήμα προς βήμα- διαδικασία στην οποία πρέπει να υποβληθεί, βάσει των τροποποιήσεων στον νέο Κώδικα Ποινικής Δικονομίας και γιατί αυτή είναι προβληματική;

– Σύμφωνα με την πρόσφατη τροποποίηση του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας (άρθρο 228) κατά την εξέταση ως μαρτύρων θυμάτων όλων των σεξουαλικών εγκλημάτων, δηλαδή και των πράξεων του βιασμού και της σεξουαλικής παρενόχλησης στον χώρο εργασίας, θα διορίζεται και θα παρίσταται, ως πραγματογνώμων, ψυχολόγος ή ψυχίατρος. Επίσης, για τα θύματα των παραπάνω πράξεων θα επιβάλλεται υποχρεωτικά η διενέργεια ειδικής κοινωνικής έρευνας. Ο ψυχολόγος ή ο ψυχίατρος θα προετοιμάζει την παθούσα/τον παθόντα για την εξέταση και θα αποφαίνεται για την αντιληπτική ικανότητα και την ψυχική κατάστασή της/του. Περαιτέρω, η κατάθεση των παθόντων των ανωτέρω αδικημάτων θα συντάσσεται εγγράφως και θα καταχωρίζεται σε ηλεκτρονικό οπτικοακουστικό μέσο αν αυτό είναι δυνατό/διαθέσιμο με την πρόβλεψη είτε να προβληθεί ηλεκτρονικά η κατάθεση είτε να αναγνωσθεί στο ακροατήριο, αναπληρώνοντας την φυσική παρουσία τους εκεί.

Η διαδικασία αυτή είναι προβληματική για τους παρακάτω λόγους:

α) Γιατί στερείται στέρεας δικαιολογητικής βάσης, καθώς τα θύματα βιασμού ή προσβολής γενετήσιας αξιοπρέπειας στον χώρο εργασίας ούτε μπορεί να θεωρηθούν εκ προοιμίου ευάλωτα ούτε είναι ευάλωτα εκ μόνου του γεγονότος ότι κατέστησαν θύματα των αδικημάτων αυτών, ώστε να ληφθεί η κατάθεσή τους υπό διαφορετικές, φερόμενες ως προστατευτικές, διαδικαστικές προϋποθέσεις.

β) Η εκτίμηση της αντιληπτικής ικανότητας και της ψυχολογικής κατάστασης των θυμάτων αυτών των πράξεων προ της καταθέσεώς τους, καθώς και η διεξαγωγή κοινωνικής έρευνας για αυτές/αυτούς, υποβιβάζει την εγκυρότητα της κατάθεσής τους και αμφισβητεί εμμέσως την ικανότητά τους να αντιληφθούν και να αξιολογήσουν ό,τι τους συνέβη και καταγγέλλουν, σε αντιδιαστολή προς τα θύματα των υπολοίπων εγκληματικών πράξεων του ποινικού κώδικα.

γ) Επιλέγεται η διενέργεια μιας υποχρεωτικής ιατρικής πράξης σε όλα τα θύματα βιασμού και σεξουαλικής παρενόχλησης στον χώρο εργασίας χωρίς εξατομικευμένη κρίση, η οποία προσβάλλει το δικαίωμά τους σε αναγνώριση και σεβασμό, αλλά και το δικαίωμά τους να υποβάλλονται μόνο στις απολύτως αναγκαίες ιατρικές πράξεις στο πλαίσιο της ποινικής διαδικασίας.

δ) Τέλος, τα θύματα δεν μπορούν να διορίσουν τεχνικό σύμβουλο για να ελέγξει την ορθή διενέργεια της πραγματογνωμοσύνης, κάτι που σε όλες τις άλλες περιπτώσεις διορισμού πραγματογνώμονα στον Κώδικα Ποινικής Δικονομίας επιτρέπεται.

Υπάρχουν διευκρινίσεις για το τι πραγματικά συνιστά «ειδική κοινωνική έρευνα» για το θύμα; Γνωρίζουμε τι ακριβώς περιλαμβάνει αυτού του είδους η έρευνα και πόσο αδιάβλητη θα είναι;

– Η κοινωνική έρευνα θα διενεργείται για την αξιολόγηση των προσωπικών χαρακτηριστικών των θυμάτων, της σχέσεώς τους με τον δράστη και των συνθηκών τελέσεως του εγκλήματος, του βαθμού της βλάβης που υπέστησαν καθώς και των περιστάσεων του εγκλήματος προκειμένου να αποφευχθεί ο κίνδυνος επαναθυματοποίησής τους.

Ωστόσο, το αντίστοιχο άρθρο του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, που αναφέρεται στα ανήλικα θύματα και εφαρμόζεται αναλογικά και για τα θύματα βιασμού και σεξουαλικής παρενόχλησης, προβλέπει ότι γίνεται ειδική έρευνα για την υγιεινή, την ηθική και τη διανοητική τους κατάσταση, για την προηγούμενη ζωή τους, για τις οικογενειακές συνθήκες και γενικά για το περιβάλλον τους.

Στην περίπτωση αυτή η κοινωνική έρευνα μπορεί να διεξαχθεί και από κοινωνικούς λειτουργούς δήμων ή περιφερειών. Η κοινωνική έκθεση, αποτελώντας  μέρος της δικογραφίας, θα εισάγει στην καλύτερη περίπτωση ασαφή και στην χειρότερη επικίνδυνα αξιολογικά κριτήρια για την εκτίμηση της βασιμότητας της κατάθεσης των παθόντων.

Από νομικής άποψης πόσα «παραθυράκια» αφήνονται ανοιχτά στον κατηγορούμενο και τον συνήγορο υπεράσπισης του, όταν γίνεται λόγος για την αντιληπτική ικανότητα και την ψυχική κατάσταση του θύματος; Δεδομένου του σοκ του θύματος από μία τέτοια επίθεση, πώς διασφαλίζεται η εγκυρότητα της εξέτασης;

– Η εγκυρότητα της εξέτασης διασφαλίζεται, σύμφωνα με τις προθέσεις του νομοθέτη, από τη διενέργειά της από ειδικούς. Ωστόσο, ο εκ των πραγμάτων σύντομος χρόνος που αφιερώνεται για την διενέργεια της πραγματογνωμοσύνης δεν είναι αρκετός για μία εις βάθος αξιολόγηση της αντιληπτικής ικανότητας και της ψυχικής κατάστασης του θύματος, λαμβανομένης υπ’ όψιν και της μετατραυματικής συνθήκης που συνεπάγεται στρες, αδυναμία ακριβούς έκφρασης συναισθημάτων και ενδεχομένως και ενοχές για το συμβάν.

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα πορίσματα αντίστοιχων εξετάσεων για τα θύματα εμπορίας ανθρώπων είναι ολιγόλογα και παρουσιάζουν με τρόπο μονοσήμαντο την προσωπικότητα και την κατάσταση του θύματος, κάτι που αντίκειται στους κανόνες της ψυχιατρικής και της ψυχολογίας.

Από την άλλη πλευρά αυτές οι ψυχολογικές πραγματογνωμοσύνες θα μπορούν, εάν περιέχουν αρνητικά ή αμφιλεγόμενα στοιχεία για την παθούσα, να χρησιμοποιηθούν από τον κατηγορούμενο και τους συνηγόρους του με σκοπό να αμφισβητήσουν την αξιοπιστία της καταθέσεώς της.

Για να καταδειχθούν τα παραπάνω είναι αρκετό να αναφέρουμε ότι φράσεις όπως «δυσθυμική διάθεση, έκφραση σκέψεων που δεν είχαν λογική βάση, νοητικό και δυναμικό κυμαινόμενο στα όρια του μέσου-φυσιολογικού, εκτιμώμενο αδρά κλινικά» αποτελούν τρόπους αξιολογήσεως της αντιληπτικής και ψυχικής κατάστασης του θύματος. Και ναι μεν θα εκτιμάται το πόρισμα της πραγματογνωμοσύνης ελεύθερα από το δικαστήριο, δεν θα παύει όμως να το επηρεάζει.

Γιατί είναι πλεονέκτημα για την πλευρά του δράστη η μαγνητοσκόπηση της κατάθεσης του θύματος; Αποκλείεται εντελώς η φυσική παρουσία του στη δικαστική αίθουσα;

– Με τη νέα διάταξη αποδυναμώνεται η κατάθεση των θυμάτων στο ακροατήριο χωρίς μάλιστα να συντελείται αυτό κατόπιν δικής τους αιτήσεως, με αποτέλεσμα να καθίστανται πρόσωπα ωσί παρόντα στην ποινική δίκη επ’ ωφελεία του παρόντος κατηγορουμένου. Πλήττεται έτσι η προφορικότητα της ποινικής διαδικασίας, που είναι αναγκαία για να αχθεί το δικαστήριο σε σωστή απόφαση ενώ παράλληλα ανοίγει διόδους προβολής ακυροτήτων της διαδικασίας από τον κατηγορούμενο.

Ο κατηγορούμενος παρουσιάζεται ως κυρίαρχος της επ’ ακροατηρίω διαδικασίας με ό,τι αυτό μπορεί να συνεπάγεται σε επίπεδο εντυπώσεων και δυνατότητας ελέγχου της διαδικασίας. Εξάλλου, η αντιπαράθεση θύτη-θύματος είναι συχνά λυτρωτική για το θύμα και έχει τη δική της σημασία για την ενδυνάμωση και την ηθική δικαίωσή του, εκτός από την απόφαση αυτή καθεαυτήν. Ορθότερο λοιπόν θα ήταν η μη παρουσία στο ακροατήριο να ήταν ένα δικαίωμα για το θύμα αυτών των πράξεων και όχι «μία υποχρέωση».

Η νέα διάταξη αμφισβητεί το γεγονός ότι έμφυλη βία μπορεί να βιώσει οποιοδήποτε άτομο ανεξάρτητα από την κατάσταση της ψυχικής ή πνευματικής του υγείας  και (αμφισβητεί) την ικανότητα και ψυχική/ πνευματική συγκρότηση του θύματος να μιλήσει για ό,τι έχει υποστεί αν προηγουμένως δεν αξιολογηθεί από ειδικό ψυχολόγο ή ψυχίατρο, προκειμένου να μην καταστρατηγηθούν τα δικαιώματα του κακοποιητή-κατηγορουμένου.

Κατ’ αποτέλεσμα, εισάγει ένα επιπλέον εμπόδιο για τα θύματα σεξουαλικών επιθέσεων, τα οποία θα πρέπει, προκειμένου να έρθει ο δράστης αντιμέτωπος με την πράξη του, να υποστούν ιατρικές πράξεις και έρευνες που διατηρούν το κοινωνικό στίγμα που συνοδεύει πράξεις κατά της γενετήσιας ελευθερίας και οι οποίες εν τοις πράγμασι θα στρέψουν τη συζήτηση όχι στην πράξη αλλά στο θύμα.

Ακολουθήστε την Α,ΜΠΑ; στο Google News